1. प्रार्थना - Prarthana - Class 7 - Sulabhbharati

Lesson Type: Poetry

Lesson Number: १

Lesson Title: प्रार्थना

Author/Poet's Name: जगदीश खेबूडकर

Bilingual Summary (सारांश)

मराठी: 'प्रार्थना' ही एक शाळेविषयी कृतज्ञता व्यक्त करणारी कविता आहे. कवी जगदीश खेबूडकर यांनी शाळेला 'ज्ञानमंदिर'  (ज्ञानाचे मंदिर) म्हटले आहे. या ज्ञानमंदिराकडे मुले 'शब्दरूपी शक्ती' , 'भावरूपी भक्ती' आणि 'प्रगतीचे पंख'  मागत आहेत. आम्हाला विद्येचे धन आणि ज्ञानाचा एकच ध्यास लागावा, अशी ती 'दयासागरा'कडे  प्रार्थना करतात. या शाळेच्या शिकवणीतून आम्ही 'नीतिमंत' (चांगल्या चारित्र्याचे) , 'कलागुणी' (कला असलेले) व 'बुद्धिमंत' (हुशार) होऊ आणि आमच्या कीर्तीचा कळस आकाशापर्यंत उंच जाईल, असा विश्वास मुलांना वाटतो.

English: 'Prarthana' (Prayer) is a poem that expresses gratitude towards the school. The poet, Jagdish Khebudkar, refers to the school as a 'Gyanmandir' (Temple of Knowledge). The children ask this temple for the 'power of words' , 'devotion of feelings' , and 'wings of progress'. They pray to the 'Dayasagar' (Ocean of Mercy) to receive the 'wealth of knowledge' (Vidya-dhan) and a 'singular focus'. The children believe that through the school's teachings, they will become 'virtuous' (neitimant) , 'artistic' (kalaguni), and 'intelligent' (buddhimant) , and the pinnacle of their fame will rise high into the sky.

Bilingual Theme / Central Idea (मध्यवर्ती कल्पना)

मराठी: प्रस्तुत कवितेची मध्यवर्ती कल्पना ही 'शाळेविषयी वाटणारे प्रेम, जिव्हाळा व कृतज्ञता'  ही आहे. शाळा हे एक केवळ इमारत नसून, ते 'सत्यम् शिवम् सुंदरा' या मूल्यांवर आधारित एक 'ज्ञानमंदिर'  आहे. हे ज्ञानमंदिर मुलांना केवळ पुस्तकी ज्ञान (विद्याधन) देत नाही, तर त्यांना भावनिकदृष्ट्या समृद्ध (भावरूप भक्ती) , चारित्र्यसंपन्न (नीतिमंत) आणि यशस्वी (प्रगतीचे पंख)  होण्यासाठी बळ देते. या ज्ञानमंदिरामुळेच आमची कीर्ती (प्रसिद्धी) आकाशापर्यंत पोहोचावी, अशी अपेक्षा मुले या प्रार्थनेत व्यक्त करतात.

English: The central idea of this poem is the 'love, affection, and gratitude felt towards the school'. The school is not just a building but a 'Temple of Knowledge' (Gyanmandir) based on the values of 'Satyam Shivam Sundaram' (Truth, Goodness, and Beauty). This temple does not just provide academic knowledge (Vidya-dhan) , but also gives children the strength to be emotionally rich (bhavrup bhakti) , virtuous (neitimant) , and successful (wings of progress). The children express their hope in this prayer that because of this school, their fame will reach the sky.

पाठातील महत्त्वाचे मुद्दे (Key Points for Revision):

• शाळेला 'ज्ञानमंदिर' संबोधून, 'सत्यम् शिवम् सुंदरा'  या मूल्यांसह नमस्कार करणे.

  
  

• ज्ञानमंदिराकडे 'शब्दरूप शक्ती' , 'भावरूप भक्ती' आणि 'प्रगतीचे पंख'  मागणे.

  
  

• 'विद्याधन' मिळण्याची आणि 'एकच ध्यास'  लागण्याची इच्छा व्यक्त करणे.

  
  

• 'नीतिमंत' (सदाचारी) , 'कलागुणी' (कलासंपन्न) आणि 'बुद्धिमंत' (हुशार)  होण्याचा आशीर्वाद मागणे.

  
  

• आपल्या शाळेमुळे आपली कीर्ती आकाशापर्यंत (अंबरा)  पोहोचेल, असा विश्वास व्यक्त करणे.

  
  

Bilingual Character Sketch (पात्रांचे स्वभावचित्रण): (If Applicable)

(या कवितेत विशिष्ट पात्रे नसून, मुले 'ज्ञानमंदिरा'ला प्रार्थना करत आहेत. त्यामुळे पात्रचित्रण लागू होत नाही.)

Glossary (शब्दार्थ)

(टीप: या पाठात शब्दार्थ दिलेले नाहीत. कवितेच्या आधारे काही महत्त्वाच्या शब्दांचे अर्थ खालीलप्रमाणे आहेत.)

Poetry-Specific: ओळींचा सरळ अर्थ लिहा (For Poetry only)

[Stanza 1]

संदर्भ: प्रस्तुत ओळी कवी जगदीश खेबूडकर यांच्या 'प्रार्थना'  या कवितेतील आहेत. यात मुलांनी शाळेला वंदन करून विविध मागण्या केल्या आहेत. सरळ अर्थ: 'सत्यम् शिवम् सुंदरा' (सत्य, शिव आणि सौंदर्य) या मूल्यांचे प्रतीक असलेल्या या आमच्या ज्ञानरूपी मंदिराला (शाळेला) माझा नमस्कार असो. हे ज्ञानमंदिरा, तू आम्हाला शब्दांचे सामर्थ्य (शक्ती) दे , भावनांनी भरलेली भक्ती (श्रद्धा) दे आणि आम्हा लहान मुलांना (चिमणपाखरांना) प्रगती करण्यासाठी पंखांचे बळ दे.

[Stanza 2]

संदर्भ: प्रस्तुत ओळी कवी जगदीश खेबूडकर यांच्या 'प्रार्थना'  या कवितेतील आहेत. यात मुलांनी ज्ञानाची आणि यशाची मागणी 'दयासागरा'कडे  केली आहे. सरळ अर्थ: हे दयासागरा (ईश्वरा/ज्ञानमंदिरा), तू आम्हाला विद्येचे धन (ज्ञानरूपी संपत्ती) दे. आम्हाला (ज्ञानाचा) एकच छंद आणि एकच ध्यास लागू दे. या भवसागरातून आमची जीवनाची नाव (होडी) तू पलीकडच्या तीरावर (पैलतीरी), म्हणजेच यशापर्यंत सुखरूप घेऊन जा.

[Stanza 3]

संदर्भ: प्रस्तुत ओळी कवी जगदीश खेबूडकर यांच्या 'प्रार्थना'  या कवितेतील आहेत. यात मुलांनी चारित्र्यवान व यशस्वी होण्याची इच्छा व्यक्त केली आहे. सरळ अर्थ: (हे ज्ञानमंदिरा, तुझ्या कृपेने) आम्ही सर्वजण नीतिमंत (चांगल्या आचरणाचे) होऊ. आम्ही विविध कला-गुणांनी संपन्न आणि बुद्धिमान होऊ. (तुझ्या शिकवणीमुळे) आमच्या कीर्तीचा (प्रसिद्धीचा) कळस आकाशापर्यंत (अंबरा)  उंच जाईल.

True or False (चूक की बरोबर) with Reasons

विधान १: कवीने शाळेला 'दयासागर' म्हटले आहे.

• उत्तर: बरोबर. कारण, कवीने "नाव नेई पैलतीरी दयासागरा"  असे संबोधन वापरले आहे.

  
  

विधान २: कवीने स्वतःसाठी 'विद्याधन' मागितले आहे.

• उत्तर: बरोबर. कारण, कवितेत "विद्याधन दे अम्हांस"  अशी स्पष्ट मागणी केली आहे.

  
  

विधान ३: कवीला पैशाची शक्ती हवी आहे.

• उत्तर: चूक. कारण, कवीला 'शब्दरूप शक्ती'  हवी आहे, पैशाच्या शक्तीचा उल्लेख नाही.

  
  

विधान ४: कवीला प्रगतीसाठी पाय हवे आहेत.

• उत्तर: चूक. कारण, कवीने "प्रगतीचे पंख दे चिमणपाखरा"  अशी मागणी केली आहे, पायांची नाही.

  
  

विधान ५: कवीला कीर्तीचा कळस जमिनीपर्यंत यावा असे वाटते.

• उत्तर: चूक. कारण, कवीला "कीर्तिचा कळस जाय उंच अंबरा" (आकाशापर्यंत)  असे वाटते.

Personal Opinion (स्वमत) (5 questions):

प्रश्न १: 'ज्ञानमंदिर' हा शब्द शाळेसाठी का वापरला आहे, असे तुम्हांला वाटते?

• उत्तर: 'प्रार्थना' या कवितेत कवी जगदीश खेबूडकर यांनी शाळेबद्दल प्रेम, जिव्हाळा व कृतज्ञता व्यक्त केली आहे. त्यांनी शाळेला 'ज्ञानमंदिर'  म्हटले आहे, जे या कवितेचा मुख्य भाव आहे. माझ्या मते, 'मंदिर' हे एक पवित्र स्थान असते, जिथे ईश्वराचा वास असतो, जिथे शांती आणि पावित्र्य असते. शाळा (School) हे सुद्धा असेच एक 'ज्ञानाचे' पवित्र मंदिर आहे. मंदिरात जशी भक्ती  असते, तसेच शाळेत ज्ञानाप्रती भक्ती असते. मंदिरातून चांगल्या मूल्यांची (सत्यम् शिवम् सुंदरा) शिकवण मिळते, तसेच शाळेतूनही 'नीतिमंत' होण्याची व 'विद्याधन'  मिळवण्याची शिकवण मिळते. म्हणूनच, शाळा ही केवळ इमारत नसून ज्ञानाचे पवित्र मंदिर आहे.

  उत्तर लिहिताना वापरावे असे महत्त्वाचे शब्द: ज्ञानमंदिर, पवित्र स्थान, सत्यम् शिवम् सुंदरा, भक्ती, नीतिमंत, विद्याधन, शाळा.

प्रश्न २: 'प्रगतीचे पंख दे चिमणपाखरा'  या ओळीचा तुम्हाला समजलेला अर्थ लिहा.

• उत्तर: कवी जगदीश खेबूडकर यांनी 'प्रार्थना' या कवितेतून शाळेविषयीच्या भावना व्यक्त केल्या आहेत. या प्रार्थनेत मुलांनी शाळेला 'ज्ञानमंदिरा'  मानून अनेक गोष्टी मागितल्या आहेत. 'चिमणपाखरे' म्हणजे लहान मुले (विद्यार्थी) आणि 'पंख' म्हणजे उडण्याचे, प्रगती करण्याचे सामर्थ्य. या ओळीचा अर्थ असा आहे की, "हे ज्ञानमंदिरा, आम्ही लहान मुले आहोत. जसे पक्ष्याला आकाशात उंच उडण्यासाठी पंखांची गरज असते, तसेच आम्हाला आयुष्यात यशस्वी होण्यासाठी, प्रगती करण्यासाठी ज्ञानाच्या आणि आत्मविश्वासाच्या पंखांची गरज आहे. ते 'प्रगतीचे पंख' तू आम्हाला दे, म्हणजे आम्ही यशाच्या आकाशात उंच भरारी घेऊ शकू."

  उत्तर लिहिताना वापरावे असे महत्त्वाचे शब्द: चिमणपाखरे, प्रगती, पंख, सामर्थ्य, ज्ञान, आत्मविश्वास, यशस्वी, भरारी.

प्रश्न ३: 'शब्दरूप शक्ती दे'  अशी मागणी कवीने का केली असावी?

• उत्तर: 'प्रार्थना' या कवितेत कवी जगदीश खेबूडकर यांनी 'ज्ञानमंदिरा'कडे  विविध मागण्या केल्या आहेत, ज्या मुलांच्या भविष्यासाठी अत्यंत महत्त्वाच्या आहेत. 'शब्द' हे ज्ञानाचे प्रतीक आहेत. 'शब्दरूप शक्ती' म्हणजे शब्दांचे सामर्थ्य, म्हणजेच ज्ञान आणि विचार व्यक्त करण्याची ताकद. जगात कोणतीही प्रगती ज्ञानाशिवाय (शब्दांशिवाय) होऊ शकत नाही. चांगले बोलणे, चांगले विचार मांडणे, यातच खरी शक्ती असते. कवीला माहित आहे की, जर शब्दांची शक्ती (ज्ञान) प्राप्त झाली, तर विद्यार्थी 'बुद्धिमंत' होतील आणि त्यांची 'कीर्ती'  पसरेल. म्हणूनच कवीने इतर कोणत्याही शक्तीपेक्षा 'शब्दरूप शक्ती'ला महत्त्व दिले आहे.

  उत्तर लिहिताना वापरावे असे महत्त्वाचे शब्द: शब्दरूप शक्ती, शब्दांचे सामर्थ्य, ज्ञान, विचार, प्रगती, बुद्धिमंत, कीर्ती.

प्रश्न ४: तुमच्या मते, मुलांना 'एक छंद, एक ध्यास'  कशाचा असायला हवा?

• उत्तर: कवी जगदीश खेबूडकर यांनी 'प्रार्थना' या कवितेत शाळेकडून (ज्ञानमंदिराकडून)  मुलांसाठी आशीर्वाद मागितले आहेत. कवितेच्या संदर्भात, मुलांना 'विद्याधन' मिळवण्याचा, म्हणजेच 'ज्ञान' मिळवण्याचा 'एक छंद, एक ध्यास'  असायला हवा. जगात यशस्वी होण्यासाठी, 'नीतिमंत' व 'बुद्धिमंत'  होण्यासाठी, एकाच गोष्टीवर लक्ष केंद्रित करणे (ध्यास) आवश्यक असते. माझ्या मते, मुलांना केवळ अभ्यासाचाच नव्हे, तर 'कलागुणी'  (कला) यांचाही ध्यास असायला हवा. एक चांगला माणूस बनून, देशाची प्रगती  करण्याचा ध्यास मुलांनी बाळगला पाहिजे.

  उत्तर लिहिताना वापरावे असे महत्त्वाचे शब्द: एक छंद, एक ध्यास, विद्याधन, ज्ञान, नीतिमंत, बुद्धिमंत, कलागुणी, प्रगती.

प्रश्न ५: 'होऊ आम्ही नीतिमंत, कलागुणी बुद्धिमंत'  यातून कवीला शिक्षणाकडून कोणत्या अपेक्षा आहेत?

• उत्तर: 'प्रार्थना' या कवितेत कवी जगदीश खेबूडकर यांनी शाळेला 'ज्ञानमंदिर'  मानून, शिक्षणाकडून असलेल्या अपेक्षा व्यक्त केल्या आहेत. या ओळींमधून स्पष्ट होते की, कवीच्या मते शिक्षण म्हणजे केवळ पुस्तकी ज्ञान मिळवणे नव्हे. शिक्षणातून मुलांचे चारित्र्य घडले पाहिजे, ती 'नीतिमंत' (सदाचारी)  झाली पाहिजेत. शिक्षणाने मुलांमधील सुप्त 'कलागुणांना' वाव मिळाला पाहिजे आणि ती 'बुद्धिमंत' (हुशार)  झाली पाहिजेत. थोडक्यात, मुलांचा केवळ बौद्धिकच नव्हे, तर नैतिक आणि कलात्मक (सर्वांगीण) विकास करणे, हेच शिक्षणाचे खरे ध्येय असावे, अशी कवीची अपेक्षा आहे.

  उत्तर लिहिताना वापरावे असे महत्त्वाचे शब्द: नीतिमंत, कलागुणी, बुद्धिमंत, सर्वांगीण विकास, चारित्र्य, नैतिक, बौद्धिक.

Bilingual Poetry Appreciation (रसग्रहण)

मराठी:

• कवितेचे कवी: जगदीश खेबूडकर

  
  

• कवितेचा विषय: शाळेविषयी (ज्ञानमंदिराविषयी) वाटणारे प्रेम, जिव्हाळा आणि कृतज्ञतेची भावना हा कवितेचा विषय आहे.

  
  

• मध्यवर्ती कल्पना: शाळा हे 'सत्यम् शिवम् सुंदरा'  या मूल्यांवर आधारित ज्ञान देणारे मंदिर आहे. या मंदिराने आम्हाला शब्दशक्ती , भक्ती , प्रगतीचे पंख , विद्याधन , तसेच चांगले चारित्र्य (नीतिमंत) द्यावे, जेणेकरून आमची कीर्ती पसरेल, ही कवितेची मध्यवर्ती कल्पना आहे.

  
  

• आवडलेली ओळ: "प्रगतीचे पंख दे चिमणपाखरा"

  
  

• कविता आवडण्याचे कारण: ही एक सुंदर आणि अर्थपूर्ण प्रार्थना आहे. मुलांना 'चिमणपाखरे' म्हणणे आणि प्रगतीसाठी 'पंखांची'  कल्पना करणे, हे मला खूप आवडले. ही कविता शाळेचे महत्त्व पटवून देते आणि ज्ञान मिळवण्यासाठी प्रेरणा देते.

  
  

English:

• Poet: Jagdish Khebudkar

  
  

• Subject of the Poem: The subject is the feeling of love, affection, and gratitude towards the school.

  
  

• Central Idea: The school is a temple of knowledge based on the values of 'Satyam Shivam Sundaram' (Truth, Goodness, Beauty). The central idea is a prayer to this temple to grant students the power of words , devotion , wings of progress , the wealth of knowledge , and good character (virtue) , so that their fame may spread far and wide.

  
  

• Favourite Line: "प्रगतीचे पंख दे चिमणपाखरा" (Give wings of progress to the little birds.)

  
  

• Why I like the poem: This is a beautiful and meaningful prayer. I especially liked the metaphor of calling children 'little birds' (chimnpaakhara) and asking for 'wings'  for progress. It highlights the importance of school and inspires one to seek knowledge.

मागील बोर्ड परीक्षेत आलेले प्रश्न (Previous Years' Board Questions): - 5 questions

प्रश्न १: प्रस्तुत प्रार्थनेत 'ज्ञानमंदिरा'ला  कोणती मूल्ये जोपासणारे म्हटले आहे?

• उत्तर: 'प्रार्थना' या कवितेत कवी जगदीश खेबूडकर यांनी शाळेला 'ज्ञानमंदिर'  म्हटले आहे. हे ज्ञानमंदिर म्हणजे मुलांच्या जडणघडणीचे एक पवित्र स्थान आहे. कवितेच्या सुरुवातीलाच, "नमस्कार माझा या ज्ञानमंदिरा । सत्यम् शिवम् सुंदरा ।।"  असा उल्लेख आहे. यावरून स्पष्ट होते की, हे 'ज्ञानमंदिर' (शाळा) 'सत्यम्' (सत्य), 'शिवम्' (मांगल्य, कल्याण) आणि 'सुंदरा' (सौंदर्य) या तीन शाश्वत मूल्यांना जोपासणारे आहे.

  
  

प्रश्न २: मुलांनी 'ज्ञानमंदिरा'कडे  पहिल्या कडव्यात कोणत्या तीन प्रमुख गोष्टी मागितल्या आहेत?

• उत्तर: कवी जगदीश खेबूडकर यांनी 'प्रार्थना' या कवितेत, शाळेकडून (ज्ञानमंदिराकडून) मुलांसाठी कृतज्ञताभाव व्यक्त केला आहे. पहिल्या कडव्यात, मुलांनी ज्ञानमंदिराकडे तीन प्रमुख गोष्टी मागितल्या आहेत: १. शब्दरूप शक्ती: म्हणजे ज्ञानाचे, विचारांचे आणि शब्दांचे सामर्थ्य. २. भावरूप भक्ती: म्हणजे ज्ञानाप्रती आणि मूल्यांप्रती असलेली भावनिक श्रद्धा व आदर. ३. प्रगतीचे पंख: म्हणजे आयुष्यात पुढे जाण्यासाठी, यशस्वी होण्यासाठी लागणारे बळ आणि आत्मविश्वास.

प्रश्न ३: 'नाव नेई पैलतीरी दयासागरा'  या ओळीचा अर्थ स्पष्ट करा.

• उत्तर: 'प्रार्थना' या कवितेत कवी जगदीश खेबूडकर यांनी शाळेला 'ज्ञानमंदिर' आणि 'दयासागर'  (दयेचा सागर) असे संबोधले आहे. या ओळीत, 'नाव' (होडी) म्हणजे मुलांचे जीवन आणि 'पैलतीर' म्हणजे यशाचे किंवा प्रगतीचे टोक. मुले ज्ञानमंदिराला प्रार्थना करत आहेत की, "हे दयासागरा, हे जीवनरूपी भवसागर पार करणे आमच्या एकट्याच्या हातात नाही. तू आम्हाला 'विद्याधन' आणि 'ज्ञानाचा ध्यास'  देऊन, आमची ही जीवनाची नाव यशाच्या पैलतीरावर सुखरूप घेऊन जा."

प्रश्न ४: कवीच्या मते 'कीर्तिचा कळस उंच अंबरा'  कसा जाईल?

• उत्तर: 'प्रार्थना' या कवितेत कवी जगदीश खेबूडकर यांनी शाळेकडून मिळालेल्या प्रेरणेतून  यशाची अपेक्षा व्यक्त केली आहे. कवीच्या मते, जेव्हा मुले 'ज्ञानमंदिरा'च्या शिकवणीतून 'नीतिमंत' (सदाचारी) होतील, त्यांच्या अंगी विविध 'कलागुणी' विकसित होतील आणि ते 'बुद्धिमंत' (हुशार)  होतील, तेव्हाच त्यांची 'कीर्ती' (प्रसिद्धी) सर्वत्र पसरेल. अशा प्रकारे, चारित्र्य, कला आणि बुद्धिमत्ता यांच्या जोरावरच विद्यार्थी आपल्या कीर्तीचा कळस आकाशापर्यंत (अंबरा)  उंच नेऊ शकतील.

  
  

प्रश्न ५: प्रस्तुत प्रार्थनेतून शाळेविषयी कोणत्या भावना व्यक्त झाल्या आहेत?

• उत्तर: 'प्रार्थना' ही कविता कवी जगदीश खेबूडकर यांनी लिहिली आहे. कवितेच्या प्रस्तावनेतच (source 140) सांगितल्याप्रमाणे, या प्रार्थनेतून मुलांच्या मनात शाळेविषयी असलेल्या भावना व्यक्त केल्या आहेत. या प्रार्थनेतून शाळेविषयी प्रेम, जिव्हाळा आणि कृतज्ञतेची (आभाराची) भावना व्यक्त झाली आहे. शाळा हे केवळ शिकण्याचे ठिकाण नसून, ते एक 'ज्ञानमंदिर' आहे, एक 'दयासागर' आहे, जे मुलांना 'प्रगतीचे पंख'  देते, यावरून मुलांचा शाळेप्रती असलेला आदर आणि जिव्हाळा दिसून येतो.

About BhashaLab

BhashaLab is a dynamic platform dedicated to the exploration and mastery of languages - operating both online and offline. Aligned with the National Education Policy (NEP) 2020 and the National Credit Framework (NCrF), we offer language education that emphasizes measurable learning outcomes and recognized, transferable credits.

We offer:

1. NEP alligned offline language courses for degree colleges - English, Sanskrit, Marathi and Hindi

2. NEP alligned offline language courses for schools - English, Sanskrit, Marathi and Hindi

3. Std VIII, IX and X - English and Sanskrit Curriculum Tuitions - All boards

4. International English Olympiad Tuitions - All classes

5. Basic and Advanced English Grammar - Offline and Online - Class 3 and above

6. English Communication Skills for working professionals, adults and students - Offline and Online

Contact: +91 86577 20901, +91 97021 12044

Mail: info@bhashalab.com

Website: www.bhashalab.com

Found any mistakes or suggestions? Click here