2. श्यामचे बंधुप्रेम - Shyamche Bandhuprem - Class 7 - Sulabhbharati

Lesson Type: Prose

Lesson Number: २

Lesson Title: श्यामचे बंधुप्रेम

Author/Poet's Name: साने गुरुजी (पांडुरंग सदाशिव साने)

Bilingual Summary (सारांश)

मराठी:

'श्यामचे बंधुप्रेम' हा पाठ साने गुरुजींच्या 'श्यामची आई' या प्रसिद्ध पुस्तकातून घेतला आहे. या पाठात, लेखक (श्याम) आपल्या लहान भावासाठी (पुरुषोत्तम) नवीन सदऱ्याचा हट्ट पुरवण्यासाठी स्वतःच्या खाऊचे पैसे जमवतो. सुट्टीत घरी असताना भावाचा फाटलेला सदरा व नवीन सदऱ्यासाठीचा हट्ट श्यामने पाहिलेला असतो. शाळेत परतल्यावर, वडिलांकडून खाऊसाठी मिळणाऱ्या आणा-दोन आण्यातून पैसे वाचवून, तो तीन महिन्यांनंतर भावासाठी एक नवीन कोट शिवतो. गणेश चतुर्थीसाठी भर पावसात, नदी-नाल्यांना आलेले पूर ओलांडत तो हा कोट घेऊन घरी पोहोचतो. भावाच्या चेहऱ्यावरील आनंद आणि आई-वडिलांना वाटलेला अभिमान व कौतुक, याचे हृदयस्पर्शी वर्णन या पाठात केले आहे.

English:

This lesson, 'Shyam's Brotherly Love', is an excerpt from Sane Guruji's famous book 'Shyamchi Aai'. In this story, the author (Shyam) saves his own snack money to fulfill his younger brother's (Purushottam's) wish for a new shirt. During the holidays, Shyam had seen his brother's torn shirt and his plea for a new one. Upon returning to school, Shyam saves the 'aana-two-aane' (old Indian currency) his father gives him for snacks. After three months, he gets a new coat stitched. He travels back home for Ganesh Chaturthi, braving heavy rains and flooded streams, just to deliver this coat. The lesson provides a heart-touching description of his brother's joy and the pride his parents feel for his selfless act.

Bilingual Theme / Central Idea (मध्यवर्ती कल्पना)

मराठी:

प्रस्तुत पाठाची मध्यवर्ती कल्पना ही 'आपल्या लहान भावंडांविषयी असलेला जिव्हाळा व प्रेम' ही आहे. श्यामने स्वतःच्या इच्छा-आकांक्षा बाजूला ठेवून (खाऊचे पैसे न वापरता) व अत्यंत प्रतिकूल परिस्थितीचा (पूर, पाऊस, अंधार) सामना करून आपल्या लहान भावाची इच्छा पूर्ण केली. यातून त्याचे भावावरील निस्सीम प्रेम दिसून येते. तसेच, 'आईने मुलांना दिलेली शिकवण' आणि त्या शिकवणीची झालेली 'फलद्रुप्ती' (पूर्तता) हा या पाठाचा मुख्य संदेश आहे. पैशाने, वयाने किंवा शिक्षणाने मोठे होण्यापेक्षा मनाने मोठे होणे (त्याग व प्रेम करणे) हेच खरे मोठेपण आहे, हा विचार हा पाठ देतो.

English:

The central idea of this lesson is the 'deep affection and love for one's younger siblings'. Shyam puts aside his own desires (sacrificing his snack money) and endures extreme adversity (floods, rain, darkness) to fulfill his younger brother's wish. This highlights his immense brotherly love. Furthermore, the core message is about the 'teachings (Shikvan) given by a mother' and its 'Faldrupati' (fruition or fulfillment) through the child's actions. The lesson conveys that true greatness lies not in being big by age, money, or education, but in being 'big of heart' (Manane Motha) through sacrifice and love.

पाठातील महत्त्वाचे मुद्दे (Key Points for Revision):

• सुट्टीत लहान भावाने (पुरुषोत्तमने) नवीन सदऱ्यासाठी हट्ट धरणे व आईने त्याची समजूत घालणे.

• श्यामने दापोलीस परतल्यावर खाऊचे पैसे जमवून भावासाठी कोट शिवण्याचा निश्चय करणे.

• तीन महिने पैसे जमवून, गणेश चतुर्थीच्या आधी श्यामने भावाच्या मापाचा कोट शिवून घेणे.

• भर पावसात, नदी-नाल्यांना आलेला पूर ओलांडत, श्यामचे कोट घेऊन अंधार पडण्यापूर्वी घर गाठण्याची धडपड.

• कोट पाहून भावाला झालेला आनंद व श्यामची हकीकत ऐकून आईला आलेला गहिवर व वडिलांनी कौतुकाने पाठीवरून हात फिरवणे.

Bilingual Character Sketch (पात्रांचे स्वभावचित्रण):

श्याम (Shyam):

• मराठी: श्याम हा अत्यंत संवेदनशील, प्रेमळ व दृढनिश्चयी मुलगा आहे. त्याच्या मनात लहान भावाबद्दल अपार जिव्हाळा आहे. तो आईच्या शिकवणीचा आदर करतो आणि स्वतःच्या गरजा बाजूला ठेवून (खाऊचे पैसे जमवून) भावाचा आनंद पूर्ण करण्यासाठी कोणत्याही संकटाची पर्वा न करता धडपडतो.

• English: Shyam is a very sensitive, loving, and determined boy. He has immense affection for his younger brother. He respects his mother's teachings and strives to fulfill his brother's happiness by sacrificing his own wants (saving snack money) and braving any obstacle.

आई (Mother):

• मराठी: श्यामची आई मुलांना चांगल्या सवयी व मूल्ये (शिकवण) देणारी आहे. ती कुटुंब एकसंध ठेवणारी, मायाळू पण मुलांची काळजी करणारी (कातर स्वरात विचारणारी) आहे. मुलाच्या प्रेमळ कृतीने तिला लगेच गहिवर येतो, यातून तिची ममता व संवेदनशीलता दिसून येते.

• English: Shyam's mother is one who imparts good values and teachings to her children. She is loving, keeps the family together, and is deeply caring (as shown by her anxious voice). She is easily moved to tears by her son's loving gesture, showing her compassion and sensitivity.

वडील (Father):

• मराठी: श्यामचे वडील कुटुंबप्रमुख असून, कामानिमित्त दापोलीस जातात. ते थोडे शिस्तप्रिय (फीचे पैसे, कर्ज याबद्दल चौकशी करतात) पण मुलांवर प्रेम करणारे आहेत. ते आपले प्रेम व अभिमान शब्दांतून नव्हे, तर कृतीतून (पाठीवरून हात फिरवून) व्यक्त करतात.

• English: Shyam's father is the head of the family who travels to Dapoli for work. He is a bit strict (inquires about the money, fees, or debt) but loves his children. He expresses his love and pride not through words, but through actions (patting Shyam's back).

Glossary (शब्दार्थ)

True or False (चूक की बरोबर) with Reasons

विधान १: श्यामचे वडील रोजगारी होते, म्हणून त्यांनी भावाला नवीन सदरा शिवला.

• उत्तर: चूक. कारण, आई म्हणाली होती की, "तुझे अण्णा-दादा मोठे होतील, रोजगारी होतील, मग तुला नवीन सदरा शिवतील." (ते सध्या रोजगारी नव्हते). श्यामने स्वतः पैसे जमवून कोट शिवला.

विधान २: श्यामने दोन वार कापड व अर्धा वार अस्तर घेऊन कोट शिवला.

• उत्तर: बरोबर. कारण, पाठात उल्लेख आहे की, "दोन वार कापड घेतले. अर्धा वार अस्तर घेतले. कोट तयार झाला."

विधान ३: श्यामला घरी जाताना पिसईचा पह्या पूर्णपणे कोरडा सापडला.

• उत्तर: चूक. कारण, "पिसईचा पह्या दुथडी भरून वाहत होता. त्याच्या पाण्याला ओढ फार" होती.

विधान ४: श्याम घरी पोहोचला तेव्हा वडील आईशी गप्पा मारत बसले होते.

• उत्तर: चूक. कारण, "वडील संध्या करत होते व आईने शेगडीत निखारे शेकण्यासाठी दिले होते."

विधान ५: श्यामने भावासाठी कोट शिवण्याकरिता आईच्या पैशांना हात लावला होता.

• उत्तर: चूक. कारण, श्यामने स्पष्ट सांगितले की त्याने पैसे चोरले नाहीत, तर वडिलांनी खाऊला दिलेल्या आणा-दोन आण्यांतून ते जमवले होते.

Personal Opinion (स्वमत) (5 questions):

प्रश्न १: श्यामने भावासाठी कोट शिवून नेला, या प्रसंगातून श्यामची कोणती स्वभाववैशिष्ट्ये दिसून येतात?

• उत्तर: 'श्यामचे बंधुप्रेम' या पाठात, लेखक साने गुरुजी यांनी श्यामच्या रूपाने एका संवेदनशील व कर्तव्यदक्ष भावाची प्रतिमा उभी केली आहे. आईने दिलेली शिकवण आणि भावाविषयीचा जिव्हाळा हा या पाठाचा मुख्य संदेश आहे.

  श्यामने भावासाठी कोट शिवून नेल्याच्या प्रसंगातून त्याची भावावरील निस्सीम प्रीती दिसून येते. तो दृढनिश्चयी आहे, कारण एकदा ठरवल्यावर तो तीन महिने पै-पै जमवतो. तो त्यागी व संयमी आहे, कारण तो स्वतःच्या खाऊच्या (मजा करण्याच्या) पैशांवर पाणी सोडतो. तसेच, तो जबाबदार व आईच्या शिकवणीचा आदर करणारा (शिकवण 'फलद्रूप' करणारा) आहे, हे सिद्ध होते.

• उत्तर लिहिताना वापरावे असे महत्त्वाचे शब्द: बंधुप्रेम, जिव्हाळा, दृढनिश्चयी, त्याग, संयम, जबाबदार, संवेदनशील, आईची शिकवण, फलद्रूप.

प्रश्न २: श्यामच्या आईने "श्याम, तू वयाने मोठा नाहीस... परंतु मनाने मोठा आजच झालास हो!" असे का म्हटले असावे?

• उत्तर: साने गुरुजी लिखित 'श्यामचे बंधुप्रेम' या पाठात आईने दिलेली शिकवण आणि मुलांनी ती कशी आचरणात आणावी याचे उत्तम उदाहरण दिले आहे. श्यामच्या आईसाठी मुलांनी मनाने श्रीमंत असणे महत्त्वाचे होते.

  श्यामने स्वतःच्या खाऊचे पैसे वाचवून, भावाची गरज ओळखून, त्याच्यासाठी स्व-कष्टाने कोट शिवून आणला. हा त्याग, ही भावाप्रती असलेली काळजी व प्रेम हे वयाने लहान असलेल्या मुलाच्या विचारांच्या पलीकडचे होते. पैशाने, वयाने किंवा शिक्षणाने मोठे होण्यापेक्षा इतरांचा विचार करणे, त्याग करणे, व प्रेम देणे, हीच 'मनाने मोठी' होण्याची खरी खूण आहे. श्यामने हे कृतीतून सिद्ध केले, म्हणून आईला गहिवर आला व ती असे म्हणाली.

• उत्तर लिहिताना वापरावे असे महत्त्वाचे शब्द: मनाने मोठा, त्याग, जिव्हाळा, शिकवण, फलद्रूप, स्व-कष्ट, गहिवर, कृतीतून सिद्ध, मूल्ये.

प्रश्न ३: श्याम पावसात भिजत, नदी-नाले ओलांडत घरी आला. हा प्रसंग तुम्ही स्वतः अनुभवला आहे अशी कल्पना करून लिहा.

• उत्तर: 'श्यामचे बंधुप्रेम' या पाठात साने गुरुजींनी श्यामचा भर पावसातला थरारक पण उद्दिष्टपूर्तीचा प्रवास वर्णन केला आहे. असाच एक प्रसंग माझ्या बाबतीत घडला असता, तर माझीही अवस्था श्यामसारखीच झाली असती.

  एकदा मी माझ्या आजीसाठी शहरातून मुद्दाम तिची आवडती मिठाई घेऊन निघालो होतो. अचानक मुसळधार पाऊस सुरू झाला. रस्ते पाण्याने भरले, जणू पिसईचा पह्या दुथडी भरून वाहत होता. मी ओलाचिंब झालो होतो, पण मिठाईचे पुडे जपत, आजीला भेटण्याची व तिला ती मिठाई देण्याची ओढ माझ्या मनात होती. श्यामच्या मनात जसा 'प्रेमपूर' आला होता, तसाच माझ्या मनात 'मायेचा पूर' आला होता. भिजल्याची पर्वा न करता मी जेव्हा घरी पोहोचलो, तेव्हा आजीच्या चेहऱ्यावरचा आनंद पाहून माझा सर्व शीण निघून गेला.

• उत्तर लिहिताना वापरावे असे महत्त्वाचे शब्द: प्रेमपूर, दुथडी भरून वाहणे, ओलाचिंब, उद्दिष्टपूर्ती, ओढ, जिव्हाळा, थरारक प्रवास, शीण.

प्रश्न ४: "तो कोट नव्हता, ते हृदय होते, ते प्रेम होते!" या वाक्याचा तुम्हाला समजलेला अर्थ स्पष्ट करा.

• उत्तर: 'श्यामचे बंधुप्रेम' या पाठात, लेखक साने गुरुजी यांनी श्यामने आणलेल्या कोटाचे वर्णन करताना हे उद्गार काढले आहेत. हा पाठ भावा-भावांतील प्रेमाचा व आईच्या शिकवणीचा एक उत्तम नमुना आहे.

  या वाक्याचा अर्थ असा आहे की, त्या कोटाचे मूल्य केवळ 'दोन वार कापड' किंवा 'एक रुपया दोन आणे' एवढे मर्यादित नव्हते. तो कोट म्हणजे श्यामच्या मनातील जिव्हाळा होता. त्या कोटाच्या प्रत्येक धाग्यात श्यामने तीन महिने स्वतःच्या इच्छा मारून, खाऊ न खाता जमवलेल्या पैशांचा त्याग होता. तो कोट म्हणजे भावाला आनंद देण्याची तीव्र इच्छा आणि आईच्या शिकवणीची 'फलद्रुप्ती' होती. म्हणून लेखकाने त्या निर्जीव वस्तूला (कोट) 'हृदय' आणि 'प्रेम' अशी सजीव उपमा दिली आहे, कारण तो श्यामच्या भावनांचे प्रतीक होता.

• उत्तर लिहिताना वापरावे असे महत्त्वाचे शब्द: हृदय, प्रेम, त्याग, जिव्हाळा, इच्छा, फलद्रूप झालेली शिकवण, मूल्य, स्व-कष्ट, प्रतीक.

प्रश्न ५: 'आईने मुलांना दिलेली शिकवण' याचे तुमच्या मते असलेले महत्त्व स्पष्ट करा.

• उत्तर: 'श्यामचे बंधुप्रेम' हा पाठ साने गुरुजींच्या 'श्यामची आई' या पुस्तकातून घेतला आहे. या पाठात श्यामच्या आईने "मोठे झाल्यावर भावाला नवीन सदरा शिव" अशी जी समजूत घातली होती, तीच श्यामसाठी एक प्रकारे शिकवण ठरली.

  आई ही मुलाची पहिली गुरु असते. आईने दिलेली शिकवण किंवा मूल्ये मुलांच्या मनावर खोलवर रुजतात. श्यामच्या आईने त्याला इतरांचा विचार करण्याची, विशेषतः लहान भावंडांची काळजी घेण्याची शिकवण अप्रत्यक्षपणे दिली. श्यामने ती शिकवण केवळ लक्षात ठेवली नाही, तर ती प्रत्यक्षात आणली. अशा शिकवणीमुळेच मुले 'मनाने मोठी' होतात, त्यांच्यात त्याग, प्रेम, जबाबदारी यांसारखे गुण रुजतात व त्यांचे भावनिक जग समृद्ध होते, जे केवळ पुस्तकी शिक्षणाने होत नाही.

• उत्तर लिहिताना वापरावे असे महत्त्वाचे शब्द: आईची शिकवण, मूल्ये, जबाबदारी, मनाने मोठा, भावनिक जग, त्याग, काळजी, फलद्रूप, पहिली गुरु.

मागील बोर्ड परीक्षेत आलेले प्रश्न (Previous Years' Board Questions): - 5 questions

प्रश्न १: श्यामने भावासाठी नवीन कोट शिवण्याचा निश्चय का केला?

• उत्तर: 'श्यामचे बंधुप्रेम' हा पाठ साने गुरुजी यांच्या 'श्यामची आई' या प्रसिद्ध पुस्तकातून घेतला असून, यात भावा-भावांतील प्रेम व आईची शिकवण यांचे दर्शन घडते.

  सुट्टीत घरी असताना श्यामच्या लहान भावाने नवीन सदऱ्यासाठी हट्ट धरला होता. त्याचा सदरा फाटला होता व आईने त्याला दोन-तीन गाबड्या (ठिगळे) लावल्या होत्या. त्यावेळेस आई त्याची समजूत घालताना म्हणाली की, "तुझे अण्णा-दादा मोठे होतील, रोजगारी होतील, मग तुला नवीन सदरा शिवतील." आपल्या लहान भावाची ही गरज ओळखून आणि आईचे हे बोलणे लक्षात ठेवून, श्यामने आपल्या भावास नवीन कपडा (कोट) शिवून न्यावयाचा, असा निश्चय केला.

प्रश्न २: श्यामने कोट शिवण्यासाठी पैसे कसे उभे केले?

• उत्तर: साने गुरुजी लिखित 'श्यामचे बंधुप्रेम' या पाठात श्यामचा त्याग आणि दृढनिश्चय दिसून येतो. भावाला नवीन कोट शिवून देण्याचा निश्चय केल्यानंतर त्याच्यासमोर पैसे उभारण्याचे आव्हान होते.

  श्यामचे वडील कोर्ट-कचेरीच्या कामासाठी दापोलीस आले की श्यामला 'आणा-दोन आणे' खाऊसाठी देत असत. श्यामने या खाऊच्या पैशांतील एक पैसाही खर्च न करण्याचे ठरवले. ज्येष्ठात शाळा सुरू झाल्यापासून ते गणेश चतुर्थीपर्यंत असे तीन महिने पैसे मोजून जमवले. अशा प्रकारे स्वतःच्या खाऊच्या पैशांवर त्याग करून त्याने कोट शिवण्यासाठी पैसे उभे केले.

प्रश्न ३: श्याम घरी परतत असताना वाटेत त्याला कोणत्या अडथळ्यांचा सामना करावा लागला?

• उत्तर: 'श्यामचे बंधुप्रेम' या पाठात साने गुरुजींनी श्यामची भावाच्या भेटीची ओढ आणि त्यासाठी त्याने केलेला प्रवास वर्णन केला आहे. हा प्रवास अत्यंत खडतर होता.

  श्याम निघाला तेव्हा पावसाळ्याचे दिवस होते. ज्यांच्याकडे तो राहायचा, त्यांनी 'नदीनाल्यांना पूर आले असतील' असे सांगून त्याला अडवण्याचा प्रयत्न केला. वाटेत पिसईचा पह्या दुथडी भरून वाहत होता आणि त्याला ओढ फार होती. रस्त्यातील खडी वर आली होती व सुयांसारखे दगड पायांना खुपत होते. शिवाय, वाटेतच अंधार पडला, विजा चमकत होत्या व पाण्याचा खळखळ आवाज येत होता. अशा 'पंचमहाभूतांच्या नाचातून' श्यामला मार्ग काढावा लागला.

प्रश्न ४: श्याम घरी आल्यावर त्याच्या आई-वडिलांची प्रतिक्रिया काय होती?

• उत्तर: 'श्यामचे बंधुप्रेम' या पाठात साने गुरुजींनी एका प्रेमळ कुटुंबाचे चित्र रेखाटले आहे. भर पावसात, पूर आलेल्या नदी-नाल्यांतून श्याम जेव्हा ओलाचिंब होऊन घरी पोहोचला, तेव्हा त्याच्या आई-वडिलांनी वेगवेगळ्या प्रतिक्रिया दिल्या.

  श्यामला इतक्या पावसात आलेला पाहून आईला काळजी वाटली व ती म्हणाली, "इतक्या पावसातून श्याम कशाला आलास?" वडिलांनीही "सोंडेघरच्या पह्याला पाणी नव्हते का?" अशी काळजीयुक्त चौकशी केली. पण जेव्हा श्यामने स्व-कष्टाच्या पैशातून भावासाठी कोट आणल्याची हकीकत सांगितली, तेव्हा आईला गहिवर आला व ती 'मनाने मोठा झालास' असे म्हणाली. वडिलांनी काही न बोलता, कौतुकाने श्यामच्या पाठीवरून हात फिरवला.

प्रश्न ५: 'गंधवती पृथ्वी' या वचनाची आठवण लेखकाला केव्हा येते?

• उत्तर: 'श्यामचे बंधुप्रेम' या पाठाची सुरुवात लेखक साने गुरुजी यांनी पावसाळ्याच्या आगमनाच्या वर्णनाने केली आहे. मे महिन्याची सुट्टी संपून लेखक दापोलीस परतले आणि पावसाळा सुरू झाला. जेव्हा हा नवीनच पाऊस सुरू होतो, तेव्हा तापलेल्या जमिनीवर पाणी पडते व मातीचा एक रम्य, सुंदर वास सुटतो. हा मातीचा सुगंधच लेखकाला 'गंधवती पृथ्वी' (म्हणजे जिच्यात गंध आहे अशी पृथ्वी) या वचनाची आठवण करून देतो.

About BhashaLab

BhashaLab is a dynamic platform dedicated to the exploration and mastery of languages - operating both online and offline. Aligned with the National Education Policy (NEP) 2020 and the National Credit Framework (NCrF), we offer language education that emphasizes measurable learning outcomes and recognized, transferable credits.

We offer:

1. NEP alligned offline language courses for degree colleges - English, Sanskrit, Marathi and Hindi

2. NEP alligned offline language courses for schools - English, Sanskrit, Marathi and Hindi

3. Std VIII, IX and X - English and Sanskrit Curriculum Tuitions - All boards

4. International English Olympiad Tuitions - All classes

5. Basic and Advanced English Grammar - Offline and Online - Class 3 and above

6. English Communication Skills for working professionals, adults and students - Offline and Online

Contact: +91 86577 20901, +91 97021 12044

Mail: info@bhashalab.com

Website: www.bhashalab.com

Found any mistakes or suggestions? Click here