1 . सर्वात्मक शिरसुंदर - Sarvatmaka Sirasundara - Class 9 - Aksharbharati

Lesson Type: Poetry (कविता - प्रार्थना)

Lesson Number: १

Lesson Title: सर्वात्मका शिवसुंदरा

Poet's Name: कुसुमाग्रज

Bilingual Summary (सारांश)

मराठी: 'सर्वात्मका शिवसुंदरा' ही कवी कुसुमाग्रज यांनी लिहिलेली एक प्रार्थना आहे. या प्रार्थनेत कवी सर्वव्यापी, कल्याणकारी आणि सुंदर अशा परमेश्वराला वंदन करत आहेत. ते देवाला आपले जीवन अज्ञानाच्या अंधकारातून ज्ञानाच्या प्रकाशाकडे नेण्याची विनंती करतात. कवींच्या मते, परमेश्वर केवळ देवळात नसून तो निसर्गाच्या प्रत्येक घटकात (फुले, आकाश, तारे), जगातल्या सर्व चांगल्या कार्यांत, कष्ट करणाऱ्या श्रमिकांमध्ये, न्यायासाठी लढणाऱ्या योद्ध्यांमध्ये आणि ज्ञान मिळवण्यासाठी तप करणाऱ्या मुनींच्या साधनेत वसलेला आहे. जिथे निस्वार्थी सेवा आहे, तिथे देवाचे अस्तित्व आहे, असे ते मानतात. शेवटी, कवी परमेश्वराकडे करुणेची याचना करतात आणि आपल्या हृदयात भीतीविना नवनिर्मितीची शक्ती (सृजनत्व) जागृत करण्याची मागणी करतात.

English: 'Sarvatmaka Shivsundara' is a prayer written by the poet Kusumagraj. In this prayer, the poet bows to the all-pervading, benevolent, and beautiful God. He requests God to lead his life from the darkness of ignorance to the light of knowledge. According to the poet, God doesn't just reside in temples but is present in every element of nature (flowers, the sky, stars), in all good deeds in the world, in the toil of laborers, in the warriors who fight for justice, and in the penance of sages seeking knowledge. He believes that God's presence is found wherever there is selfless service. In the end, the poet asks for God's compassion and seeks the awakening of fearless creativity (srujanatva) in his heart.

Bilingual Theme / Central Idea (मध्यवर्ती कल्पना)

मराठी: सर्व विश्वात चराचरांत सामावलेल्या परमेश्वराच्या रूपांना वंदन करून, आपले जीवन अज्ञानाच्या अंधकारातून ज्ञानाच्या प्रकाशाकडे न्यावे आणि संकटांशी सामना करण्यासाठी आवश्यक शक्ती, करुणा व निर्भय सृजनशीलता मिळावी, अशी मागणी करणे, ही या गीताची मध्यवर्ती कल्पना आहे.

English: The central idea of this song is to bow to the various forms of the all-pervading God present in the universe and to pray for guidance to lead life from the darkness of ignorance to the light of knowledge, while also asking for the strength, compassion, and fearless creativity needed to face adversities.

पाठातील महत्त्वाचे मुद्दे (Key Points for Revision):

• हे एक प्रार्थना गीत आहे, ज्यात कवी सर्वव्यापी परमेश्वराला वंदन करत आहेत.

• कवी देवाला 'तिमिरातुनी तेजाकडे' म्हणजेच अंधारातून प्रकाशाकडे नेण्याची विनंती करतात.

• कवींच्या मते, परमेश्वर निसर्गात, कष्टकरी लोकांमध्ये, न्यायासाठी लढणाऱ्यांमध्ये आणि ज्ञानसाधना करणाऱ्यांमध्ये वसलेला आहे.

• निस्वार्थी सेवा हेच देवाचे खरे अस्तित्व आहे, असे कवी मानतात.

• कवी परमेश्वराकडे करुणा आणि हृदयात निर्भय सृजनशीलता जागृत करण्याची मागणी करतात.

Glossary (शब्दकोश)

Poetry-Specific: ओळींचा सरळ अर्थ लिहा

चरण १:

• संदर्भ: प्रस्तुत ओळी कवी कुसुमाग्रज यांच्या 'सर्वात्मका शिवसुंदरा' या प्रार्थनेतील आहेत. यात कवी परमेश्वराला वंदन करून मुख्य मागणी करत आहेत.

• सरळ अर्थ: हे सर्वव्यापी, कल्याणकारी आणि सुंदर परमेश्वरा, आमच्या या वंदनाचा तू स्वीकार कर. हे प्रभू, तू आमच्या जीवनाला अंधारातून (अज्ञानातून) प्रकाशाकडे (ज्ञानाकडे) घेऊन जा.

चरण २:

• संदर्भ: प्रस्तुत ओळी कवी कुसुमाग्रज यांच्या 'सर्वात्मका शिवसुंदरा' या प्रार्थनेतील आहेत. यात कवी परमेश्वराच्या सर्वव्यापी रूपाचे वर्णन करत आहेत.

• सरळ अर्थ: हे देवा, तू फुलांमध्ये आहेस, तू आकाशात आहेस आणि ताऱ्यांमध्येही तूच फुलतोस. जगात जे काही चांगले धर्म (कर्तव्ये) आहेत, त्या सर्वांमध्ये तूच वास करतोस. तुझीच रूपे चारी दिशांना पसरलेली आहेत, याची जाणीव माझ्या मनाला आहे.

चरण ३:

• संदर्भ: प्रस्तुत ओळी कवी कुसुमाग्रज यांच्या 'सर्वात्मका शिवसुंदरा' या प्रार्थनेतील आहेत. यात कवी श्रमामध्ये आणि सेवेमध्ये देवाचे अस्तित्व पाहतात.

• सरळ अर्थ: हे देवा, तू शेतकऱ्याच्या रूपात शेतामध्ये कष्ट करतोस आणि श्रमिकांसोबत राबतोस. जे दुःखी आणि पीडित आहेत, त्यांचे अश्रू तूच पुसतोस. जिथे कुठेही निस्वार्थीपणे सेवा केली जाते, तिथे तुझी पवित्र पावले (अस्तित्व) असतात.

चरण ४:

• संदर्भ: प्रस्तुत ओळी कवी कुसुमाग्रज यांच्या 'सर्वात्मका शिवसुंदरा' या प्रार्थनेतील आहेत. यात कवी न्यायाच्या लढ्यात आणि ज्ञानाच्या साधनेत परमेश्वराचे रूप पाहतात.

• सरळ अर्थ: जे वीर न्यायासाठी रणांगणावर लढतात, त्यांच्या हातातील तलवार तूच असतोस. जे आपल्या ध्येयासाठी अंधारात (संकटात) चालतात, त्यांच्या हृदयातील दिवा तूच असतोस. जे ऋषी-मुनी ज्ञानासाठी तप करतात, त्यांची साधनाही तूच होतोस.

चरण ५:

• संदर्भ: प्रस्तुत ओळी कवी कुसुमाग्रज यांच्या 'सर्वात्मका शिवसुंदरा' या प्रार्थनेतील असून, यात कवी परमेश्वराकडे करुणा आणि सृजनशीलतेची मागणी करत आहेत.

• सरळ अर्थ: हे करुणाकरा, तुझी कृपा जर माझ्यावर असेल, तर मला कशाचीही भीती उरणार नाही. मी माझ्या पुढील मार्गावर नेहमी तुझ्याच पावलांना पाहीन (तुझ्याच मार्गावर चालेन). तू माझ्या हृदयात भीतीशिवाय नवनिर्मितीची शक्ती नेहमी जागृत ठेव.

True or False (चूक की बरोबर) with Reasons

विधान १: कवी परमेश्वराला प्रकाशातून अंधाराकडे नेण्यास सांगत आहेत.

• उत्तर: चूक. कारण, ते 'तिमिरातुनी तेजाकडे' नेण्याची विनंती करत आहेत.

  
  

विधान २: कवींच्या मते, परमेश्वर फक्त फुलांमध्ये आणि ताऱ्यांमध्ये असतो.

• उत्तर: चूक. कारण, त्यांच्या मते परमेश्वर फुले, तारे, आकाश, श्रमिक, सैनिक, मुनी अशा सर्वांमध्ये वसतो.

  
  

विधान ३: जिथे निस्वार्थपणे सेवा केली जाते, तिथे देवाचे अस्तित्व असते.

• उत्तर: बरोबर. कारण, कवितेत 'स्वार्थाविना सेवा जिथे तिथे तुझे पद पावना' असे म्हटले आहे.

  
  

विधान ४: न्यायासाठी लढणाऱ्यांच्या हातात देव ढाल बनतो.

• उत्तर: चूक. कारण, 'न्यायार्थ जे लढती रणी । तलवार तू त्यांच्या करी' यानुसार देव तलवार बनतो.

  
  

विधान ५: कवी परमेश्वराकडे आपल्या हृदयात भीती जागृत करण्याची मागणी करतात.

• उत्तर: चूक. कारण, ते हृदयात 'सृजनत्व...नित जागवी भीतीविना' म्हणजेच भीतीशिवाय नवनिर्मितीची शक्ती जागवण्याची मागणी करतात.

Personal Opinion (स्वमत):

प्रश्न १: 'सर्वात्मका शिवसुंदरा' या प्रार्थनेचा तुम्हांला समजलेला भावार्थ स्पष्ट करा.

• उत्तर: कवी कुसुमाग्रज यांनी 'सर्वात्मका शिवसुंदरा' या प्रार्थनेतून परमेश्वराच्या व्यापक आणि खऱ्या स्वरूपाची ओळख करून दिली आहे. ही प्रार्थना केवळ देवाकडे काहीतरी मागण्यासाठी नसून, देवाचे खरे अस्तित्व कुठे आहे, हे दाखवण्यासाठी आहे.

  या प्रार्थनेचा भावार्थ असा आहे की, परमेश्वर हा मूर्तीत किंवा मंदिरात बंदिस्त नाही, तर तो विश्वाच्या कणाकणात आहे. तो निसर्गाच्या सौंदर्यात आहे, कष्ट करणाऱ्या श्रमिकांच्या घामात आहे, न्यायासाठी होणाऱ्या संघर्षात आहे आणि ज्ञान मिळवण्यासाठी केलेल्या साधनेत आहे. सर्वात महत्त्वाचे म्हणजे, तो निस्वार्थी सेवेत आहे. देवत्व म्हणजे कोणतीही अलौकिक शक्ती नसून, जगात जे जे चांगले, पवित्र आणि उदात्त आहे, ते सर्व म्हणजे देवच आहे. या देवाला शरण जाऊन आपण अज्ञानातून ज्ञानाकडे जाण्याचा प्रयत्न केला पाहिजे, हा या प्रार्थनेचा खरा भावार्थ आहे.

• उत्तर लिहिताना वापरावे असे महत्त्वाचे शब्द: सर्वव्यापी, व्यापक स्वरूप, अस्तित्व, निसर्ग, श्रम, सेवा, ज्ञान, अंधकार, प्रकाश.

  
  

प्रश्न २: 'स्वार्थाविना सेवा जिथे तिथे तुझे पद पावना' या ओळीतील विचार तुमच्या शब्दांत लिहा.

• उत्तर: 'सर्वात्मका शिवसुंदरा' या प्रार्थनेतील ही ओळ मला खूप महत्त्वाची वाटते. यात कवी कुसुमाग्रज यांनी ईश्वराच्या अस्तित्वाची एक अत्यंत सोपी आणि सुंदर व्याख्या केली आहे.

  या ओळीचा अर्थ असा आहे की, जिथे कोणताही स्वार्थ मनात न ठेवता दुसऱ्यांची मदत केली जाते, तिथेच देवाची पवित्र पावले असतात, म्हणजेच तिथेच देवाचे खरे अस्तित्व असते. देव केवळ पूजा-अर्चा किंवा कर्मकांडात सापडत नाही, तर तो माणसाच्या चांगल्या कर्मात सापडतो. भुकेल्याला अन्न देणे, तहानलेल्याला पाणी देणे, दुःखी माणसाचे अश्रू पुसणे, हेच खरे देवकार्य आहे. जेव्हा आपण कोणताही फायदा-तोटा विचारात न घेता दुसऱ्याच्या मदतीला धावून जातो, तेव्हा आपल्या कृतीतच देवत्व प्रकट होते. थोडक्यात, 'नरसेवा हीच नारायणसेवा' हा महान विचार या ओळीतून व्यक्त होतो.

• उत्तर लिहिताना वापरावे असे महत्त्वाचे शब्द: निस्वार्थी सेवा, देवत्व, अस्तित्व, मदत, चांगले कर्म, नरसेवा हीच नारायणसेवा.

Bilingual Poetry Appreciation (रसग्रहण)

मराठी:

• कवितेचे कवी: कुसुमाग्रज

• कवितेचा विषय: सर्वव्यापी परमेश्वराला वंदन करून, त्याच्याकडे अज्ञानाच्या अंधारातून ज्ञानाच्या प्रकाशाकडे नेण्याची आणि संकटांशी सामना करण्याची शक्ती मागणे, हा कवितेचा विषय आहे.

• मध्यवर्ती कल्पना: परमेश्वराचे अस्तित्व हे चराचरात, निसर्गात, श्रमात, सेवेत आणि संघर्षात आहे, हे सांगून त्या शक्तीकडे जीवनातील अंधकार दूर करून निर्भय सृजनशीलता जागवण्याची मागणी करणे, ही या कवितेची मध्यवर्ती कल्पना आहे.

• आवडलेली ओळ: "स्वार्थाविना सेवा जिथे तिथे तुझे पद पावना ।।"

• कविता आवडण्याचे कारण: ही प्रार्थना अत्यंत सकारात्मक आणि व्यापक दृष्टिकोन देणारी आहे. यात देवाला कुठे शोधावे, याचे उत्तर अत्यंत सोप्या शब्दांत दिले आहे. विशेषतः, 'निस्वार्थी सेवेतच देव आहे' ही कल्पना मला खूप आवडली. ती आपल्याला कर्मकांडांच्या पलीकडे जाऊन खऱ्या मानवधर्माची शिकवण देते. कवितेची भाषा अत्यंत प्रभावी आणि नादमधुर आहे.

  
  

English:

• Poet: Kusumagraj

• Subject of the Poem: The subject of the poem is to offer salutations to the omnipresent God and to ask for the strength to be led from the darkness of ignorance to the light of knowledge and to face adversities.

• Central Idea: The central idea is to state that God's presence is in the entire universe—in nature, in labor, in service, and in struggle—and to pray to that power to remove the darkness from life and awaken fearless creativity.

• Favourite Line: "Swarthavina seva jithe tithe tujhe pad paavana ||" (Wherever there is selfless service, your holy feet are present there).

• Why I like the poem: This prayer offers a very positive and broad perspective. It answers the question of where to find God in very simple terms. I especially liked the idea that 'God is in selfless service'. It teaches us the true religion of humanity, beyond rituals. The language of the poem is very effective and melodious.

  
  

मागील बोर्ड परीक्षेत आलेले प्रश्न (Previous Years' Board Questions):

प्रश्न १: कवीच्या मते, परमेश्वर कोठे कोठे वास करतो?

• उत्तर: 'सर्वात्मका शिवसुंदरा' या प्रार्थनेत कवी कुसुमाग्रज यांनी परमेश्वराचे अस्तित्व केवळ मंदिरात मर्यादित न ठेवता, ते संपूर्ण विश्वात कसे पसरले आहे, हे सांगितले आहे.

  कवीच्या मते, परमेश्वर खालील ठिकाणी वास करतो:

  • निसर्गात: फुलांमध्ये, आकाशात आणि ताऱ्यांमध्ये.

  • सद्गुणांमध्ये: जगातल्या सर्व चांगल्या धर्मांमध्ये (कर्तव्यांमध्ये).

  • श्रमामध्ये: शेतात कष्ट करणाऱ्या शेतकऱ्यामध्ये आणि श्रमिकांमध्ये.

  • सेवेमध्ये: दुःखी आणि पीडित लोकांचे अश्रू पुसणाऱ्यांच्या निस्वार्थी सेवेत.

  • संघर्षात: न्यायासाठी रणांगणावर लढणाऱ्या योद्ध्याच्या तलवारीत आणि ध्येयासाठी संकटात चालणाऱ्याच्या हृदयात.

  • ज्ञानात: ज्ञान मिळवण्यासाठी तप करणाऱ्या ऋषी-मुनींच्या साधनेत.

    
    

प्रश्न २: 'तिमिरातुनी तेजाकडे प्रभु आमुच्या ने जीवना' या ओळीचा भावार्थ स्पष्ट करा.

• उत्तर: 'सर्वात्मका शिवसुंदरा' या प्रार्थनेतील ही ओळ म्हणजे कवीने परमेश्वराकडे केलेली मुख्य आणि अत्यंत अर्थपूर्ण मागणी आहे.

  या ओळीचा भावार्थ असा आहे की, 'तिमिर' म्हणजे केवळ बाह्य अंधार नव्हे, तर तो अज्ञानाचा, निराशेचा, वाईट विचारांचा आणि संकटांचा अंधार आहे. तर 'तेज' म्हणजे केवळ बाह्य प्रकाश नव्हे, तर तो ज्ञानाचा, आशेचा, चांगल्या विचारांचा आणि प्रगतीचा प्रकाश आहे. कवी देवाला प्रार्थना करत आहेत की, "हे प्रभू, आमच्या जीवनाला अज्ञान आणि निराशेच्या अंधकारातून बाहेर काढून ज्ञानाच्या आणि प्रगतीच्या प्रकाशाच्या मार्गावर घेऊन जा." ही केवळ वैयक्तिक प्रार्थना नसून, संपूर्ण मानवजातीसाठी केलेली एक उदात्त प्रार्थना आहे.

About BhashaLab

BhashaLab is a dynamic platform dedicated to the exploration and mastery of languages - operating both online and offline. Aligned with the National Education Policy (NEP) 2020 and the National Credit Framework (NCrF), we offer language education that emphasizes measurable learning outcomes and recognized, transferable credits.

We offer:

1. NEP alligned offline language courses for degree colleges - English, Sanskrit, Marathi and Hindi

2. NEP alligned offline language courses for schools - English, Sanskrit, Marathi and Hindi

3. Std VIII, IX and X - English and Sanskrit Curriculum Tuitions - All boards

4. International English Olympiad Tuitions - All classes

5. Basic and Advanced English Grammar - Offline and Online - Class 3 and above

6. English Communication Skills for working professionals, adults and students - Offline and Online

Contact: +91 86577 20901, +91 97021 12044

Mail: info@bhashalab.com

Website: www.bhashalab.com

Found any mistakes or suggestions? Click here to send us your feedback!