16.1. स्थूलवाचन: विश्वकोश - Sthulavcana: Visvakosa - Class 9 - Aksharbharati

Lesson Type: स्थूलवाचन (Rapid Reading)

Lesson Number: -

Lesson Title: विश्वकोश

Author's Name: (The author's name is not mentioned in the provided text).

Bilingual Summary (सारांश)

मराठी:

'विश्वकोश' हा स्थूलवाचन पाठ आपल्याला मराठी विश्वकोशाची ओळख करून देतो. विश्वकोश म्हणजे मानव्यविद्या, विज्ञान आणि तंत्रज्ञान यांसारख्या सर्व विषयांचे अद्ययावत ज्ञान एकत्रित करणारा एक सर्वसंग्राहक ग्रंथ. शिक्षणप्रसार आणि मराठी भाषेचा वाढता वापर यांमुळे संदर्भग्रंथांची गरज निर्माण झाली, ज्यातून विश्वकोशाची निर्मिती झाली. तर्कतीर्थ लक्ष्मणशास्त्री जोशी हे त्याचे पहिले संपादक होते. हा पाठ विश्वकोश का आणि कसा पाहावा, हे सांगतो. अकारविल्ह्यांनुसार (alphabetically) माहिती शोधून आपण आपले ज्ञान वाढवू शकतो आणि भाषिक समृद्धी साधू शकतो. आज हा विश्वकोश मुद्रित स्वरूपाबरोबरच वेबसाईट आणि मोबाईल ॲपवरही उपलब्ध आहे, हे या पाठातून समजते.

English:

'Vishwakosh' is a rapid reading lesson that introduces us to the Marathi Encyclopedia. A Vishwakosh is a comprehensive reference work that compiles up-to-date knowledge from all subjects, including humanities, science, and technology. The need for such a reference book arose from the spread of education and the growing use of the Marathi language, leading to its creation. Tarkateertha Lakshmanshastri Joshi was its first editor. This lesson explains why and how one should use the Vishwakosh. By looking up information alphabetically, we can enhance our knowledge and enrich our language. The lesson informs us that today, the Vishwakosh is available not only in print but also on a website and a mobile app.

Bilingual Theme / Central Idea (मध्यवर्ती कल्पना)

मराठी:

मराठी विश्वकोशाची ओळख करून देऊन, विद्यार्थ्यांमध्ये ज्ञान मिळवण्यासाठी आणि आपली भाषा अधिक समृद्ध करण्यासाठी विश्वकोश पाहण्याची आवड आणि सवय निर्माण करणे, ही या पाठाची मध्यवर्ती कल्पना आहे. कोणत्याही शब्दाचे विविध संदर्भ समजून घेणे, ही एक आनंददायी प्रक्रिया आहे आणि हा आनंद मिळवण्यासाठी विश्वकोश एक उत्तम साधन आहे, हे पटवून देणे हा या पाठाचा मुख्य उद्देश आहे.

English:

The central idea of this lesson is to introduce the Marathi Vishwakosh and to cultivate a habit and liking among students for consulting it to gain knowledge and enrich their language. The main objective is to convince the reader that understanding the various contexts of any word is an enjoyable process, and the Vishwakosh is an excellent tool to experience this joy.

पाठातील महत्त्वाचे मुद्दे (Key Points for Revision):

मराठी विश्वकोश हा मानव्यविद्या आणि विज्ञान-तंत्रज्ञान यांमधील सर्व विषयांची अद्ययावत माहिती देणारा एक सर्वविषयसंग्राहक ग्रंथ आहे.

शिक्षणाचा प्रसार, औद्योगिकीकरण आणि मराठी भाषेला मिळालेली मान्यता यांमुळे मराठी विश्वकोशाची गरज निर्माण झाली.

तर्कतीर्थ लक्ष्मणशास्त्री जोशी हे मराठी विश्वकोशाचे पहिले संपादक होते, तर ज्ञानकोशकार डॉ. श्रीधर व्यंकटेश केतकर हे स्वातंत्र्यपूर्व काळातील महत्त्वाचे व्यक्तिमत्त्व होते.

विश्वकोशातील शब्द 'अकारविल्ह्यांनुसार' (alphabetically) पाहावेत.

विश्वकोश आता मुद्रित खंडांबरोबरच वेबसाईट आणि मोबाईल ॲपमध्येही उपलब्ध आहे.

Glossary (शब्दकोश)

True or False (चूक की बरोबर) with Reasons

विधान १: मराठी विश्वकोश केवळ मानव्यविद्या शाखेतील विषयांची माहिती देतो.

उत्तर: चूक. कारण, त्यात मानव्यविद्या शाखेसोबतच विज्ञान व तंत्रज्ञान शाखेअंतर्गत अनेक विषयांचा समावेश केला आहे.

विधान २: मराठी विश्वकोशाचा पहिला खंड १९७६ साली प्रकाशित झाला.

उत्तर: बरोबर. कारण, पाठात स्पष्टपणे नमूद केले आहे की, "१९७६ यावर्षी महाराष्ट्र राज्य साहित्य संस्कृती मंडळाने मराठी विश्वकोशाचा पहिला खंड प्रकाशित केला".

विधान ३: विश्वकोशातील माहिती शोधताना शब्दांच्या शेवटच्या अक्षराचा क्रम पाहिला जातो.

उत्तर: चूक. कारण, विश्वकोशातील शब्द 'अकारविल्ह्यांनुसार' म्हणजेच वर्णमालेतील अक्षरांच्या क्रमाने (alphabetically) पाहावेत, असे सांगितले आहे.

विधान ४: तर्कतीर्थ लक्ष्मणशास्त्री जोशी यांनी स्वातंत्र्यपूर्व काळात विश्वकोशाच्या निर्मितीत योगदान दिले.

उत्तर: चूक. कारण, पाठात म्हटले आहे की, स्वातंत्र्यपूर्व काळात डॉ. श्रीधर व्यंकटेश केतकर यांनी कामगिरी केली, तर लक्ष्मणशास्त्री जोशी हे स्वातंत्र्योत्तर काळात निर्माण झालेल्या मराठी विश्वकोशाचे पहिले संपादक होते.

विधान ५: मराठी विश्वकोश आता इंटरनेटवर उपलब्ध नाही.

उत्तर: चूक. कारण, विश्वकोश www.marathivishwakosh.maharashtra.gov.in या संकेतस्थळावर उपलब्ध आहे, असे पाठात नमूद केले आहे.

Personal Opinion (स्वमत):

प्रश्न १: 'विश्वकोश हा प्रत्येक वाचनालयाचा मानबिंदू असतो', या विधानाशी तुम्ही सहमत आहात का? सकारण स्पष्ट करा.

उत्तर: 'विश्वकोश' या पाठात लेखकाने मांडलेल्या या विधानाशी मी पूर्णपणे सहमत आहे. विश्वकोश हा खरोखरच कोणत्याही वाचनालयाचा 'मानबिंदू' म्हणजेच अभिमानाचा आणि प्रतिष्ठेचा बिंदू असतो.

वाचनालयात विविध प्रकारची पुस्तके असतात, पण विश्वकोश हा त्या सर्वांपेक्षा वेगळा आणि सर्वसमावेशक असतो. तो एकाच ठिकाणी अनेक विषयांचे अधिकृत आणि सखोल ज्ञान उपलब्ध करून देतो. कथा, कादंबऱ्या मनोरंजन करतात, तर संदर्भ ग्रंथ विशिष्ट विषयांची माहिती देतात. पण विश्वकोश हा ज्ञानाचा अथांग सागर असतो, जो वाचकांच्या कोणत्याही ज्ञानविषयक गरजेची पूर्तता करू शकतो. एखाद्या वाचनालयात विश्वकोश असणे, हे त्या वाचनालयाच्या समृद्धतेचे आणि दर्जेदारपणाचे लक्षण मानले जाते. म्हणूनच तो त्या वाचनालयाचा 'मानबिंदू' ठरतो.

उत्तर लिहिताना वापरावे असे महत्त्वाचे शब्द: मानबिंदू, समृद्धता, दर्जा, ज्ञानसागर, सर्वसमावेशक, अधिकृत माहिती.

प्रश्न २: आधुनिक काळात 'गुगल' असताना विश्वकोशाची गरज आहे का? तुमचे मत लिहा.

उत्तर:

'विश्वकोश' हा पाठ आपल्याला मुद्रित आणि संघटित ज्ञानाचे महत्त्व पटवून देतो. आजच्या 'गुगल'च्या युगातही विश्वकोशाची गरज निश्चितच आहे, असे मला वाटते.

'गुगल' हे माहिती शोधण्याचे एक अत्यंत जलद आणि सोपे माध्यम आहे, यात शंका नाही. पण इंटरनेटवरील माहिती अनेकदा विखुरलेली, अपूर्ण किंवा अविश्वसनीय असू शकते. त्या तुलनेत, विश्वकोशातील माहिती ही विषयतज्ज्ञांच्या समितीने तयार केलेली, तपासलेली आणि संपादित केलेली असते. त्यामुळे ती अधिकृत, सखोल आणि विश्वसनीय असते. विश्वकोशात एका विषयाशी संलग्न असलेल्या इतर अनेक विषयांची माहिती एकत्र मिळते, ज्यामुळे तो विषय अधिक चांगल्या प्रकारे समजतो. म्हणून, वरवरच्या माहितीसाठी गुगल उपयुक्त असले तरी, सखोल आणि अधिकृत अभ्यासासाठी विश्वकोशाची गरज आजही कायम आहे.

उत्तर लिहिताना वापरावे असे महत्त्वाचे शब्द: अधिकृत, विश्वसनीय, सखोल अभ्यास, विषयतज्ज्ञ, संघटित ज्ञान, इंटरनेट.

मागील बोर्ड परीक्षेत आलेले प्रश्न (Previous Years' Board Questions):

प्रश्न १: मराठी विश्वकोशाची गरज का निर्माण झाली, ते पाठाच्या आधारे लिहा.

उत्तर:

'विश्वकोश' या पाठात मराठी विश्वकोशाच्या निर्मितीमागील सामाजिक आणि भाषिक कारणांची मीमांसा केली आहे. शिक्षणाचा झपाट्याने होणारा प्रसार आणि मराठी भाषेची वाढती समृद्धी ही यामागील प्रमुख कारणे होती.

पाठात सांगितल्याप्रमाणे, विश्वकोशाच्या गरजेमागे पुढील प्रमुख घटक होते

वाढत्या गरजा: वाढत्या औद्योगिकीकरणामुळे समाजात वैज्ञानिक आणि तांत्रिक शब्दांची गरज वाढली.

भाषा-समृद्धी: इतर भाषांमधील अनेक नवे शब्द मराठीत रूढ झाले आणि शब्दांना नवीन अर्थ प्राप्त झाले.

उच्च शिक्षण: उच्च शिक्षणाचे माध्यम म्हणून मराठीचा स्वीकार वाढत गेल्याने मराठीमध्ये संदर्भग्रंथांची तीव्र गरज निर्माण झाली.

राजभाषा: शासन व्यवहाराची भाषा म्हणून राज्यपातळीवर मराठीला मान्यता मिळाल्यामुळे एका सर्वविषयसंग्राहक कोशाची गरज अधोरेखित झाली.

प्रश्न २: विश्वकोश पाहण्याचे कोणतेही चार फायदे पाठाच्या आधारे स्पष्ट करा.

उत्तर:

'विश्वकोश' हा पाठ आपल्याला विश्वकोश पाहण्याची सवय का लावून घ्यावी, याचे महत्त्व पटवून देतो. विश्वकोश पाहिल्याने अनेक फायदे होतात, त्यांपैकी चार प्रमुख फायदे पाठाच्या आधारे खालीलप्रमाणे आहेत:

ज्ञानविषयक गरजांची पूर्तता: आपल्याला कोणत्याही विषयावर सखोल आणि अचूक माहिती हवी असेल, तर ती मराठी भाषेतून मिळवण्यासाठी विश्वकोश अत्यंत उपयुक्त आहे.

कुतूहलाला योग्य दिशा: जागतिक पातळीवरील ज्ञानक्षेत्राची ओळख करून घेताना आपल्या मनात विविध विषयांबद्दल कुतूहल निर्माण होते. या कुतूहलाला योग्य आणि शास्त्रीय माहिती पुरवण्याचे काम विश्वकोश करतो.

अभिव्यक्तीला चालना: एखाद्या विषयावर बोलताना किंवा लिहिताना आपल्याकडे अचूक माहिती आणि योग्य शब्दसंपत्ती असणे आवश्यक असते. विश्वकोशाच्या वाचनाने आपले ज्ञान वाढते आणि आपल्या अभिव्यक्तीला योग्य चालना मिळते.

प्रगल्भ ज्ञानाची प्राप्ती: अनेक गुंतागुंतीचे आणि सूक्ष्म विषय सोप्या मराठी भाषेतून समजून घेण्यासाठी विश्वकोश मदत करतो, ज्यामुळे आपल्याला सर्व प्रकारचे प्रगल्भ ज्ञान मिळते.

About BhashaLab

BhashaLab is a dynamic platform dedicated to the exploration and mastery of languages - operating both online and offline. Aligned with the National Education Policy (NEP) 2020 and the National Credit Framework (NCrF), we offer language education that emphasizes measurable learning outcomes and recognized, transferable credits.

We offer:

1. NEP alligned offline language courses for degree colleges - English, Sanskrit, Marathi and Hindi

2. NEP alligned offline language courses for schools - English, Sanskrit, Marathi and Hindi

3. Std VIII, IX and X - English and Sanskrit Curriculum Tuitions - All boards

4. International English Olympiad Tuitions - All classes

5. Basic and Advanced English Grammar - Offline and Online - Class 3 and above

6. English Communication Skills for working professionals, adults and students - Offline and Online

Contact: +91 86577 20901, +91 97021 12044

Mail: info@bhashalab.com

Website: www.bhashalab.com

Found any mistakes or suggestions? Click here to send us your feedback!