15. माझे शिक्षक व संस्कार -Majhe Shikshak Va Sanskar - Class 9 - Aksharbharati

Lesson Type: Prose (पाठ)

Lesson Number: १५

Lesson Title: माझे शिक्षक व संस्कार

Author's Name: शंकरराव खरात

Bilingual Summary (सारांश)

मराठी: 'माझे शिक्षक व संस्कार' हा लेखक शंकरराव खरात यांच्या आत्मचरित्रातील एक भाग आहे. यात लेखक आपल्या गावची शाळा सोडून पुढील शिक्षणासाठी औंधला जाण्यापूर्वीच्या आठवणी सांगतात. ते आपल्या विविध शिक्षकांचे (देशमुख, कात्रे, गोळीवडेकर, नाईक) स्मरण करतात, ज्यांनी त्यांना विषय शिकवण्यासोबतच शिस्त आणि कष्टाचे महत्त्व शिकवले. लेखक विशेषतः रायगावकर आणि देशपांडे मास्तरांचे आभार मानतात, ज्यांनी त्यांच्यावर मोलाचे संस्कार केले. कुस्तीच्या मैदानात जातीमुळे अपमानित झाल्यावर रायगावकर सरांनी दिलेला धीर आणि विद्येच्या मंदिराचे पावित्र्य जपण्याविषयी केलेला उपदेश, या दोन प्रसंगांनी लेखकाच्या मनावर कायमचा ठसा उमटवला. हे शिक्षकच त्यांच्या खऱ्या अर्थाने व्यक्तिमत्त्व विकासाचे शिल्पकार होते, हे लेखक अधोरेखित करतात.

English: 'My Teachers and Values' is an autobiographical lesson by author Shankarrao Kharat. In it, the author recounts his memories before leaving his village school for higher education in Aundh. He fondly remembers his various teachers (Deshmukh, Katre, Golivadekar, Naik), who not only taught him subjects but also the importance of discipline and hard work. The author is especially grateful to Mr. Raygaonkar and Mr. Deshpande for instilling invaluable values (संस्कार) in him. Two incidents left a lasting impression on him: Mr. Raygaonkar's consolation after he faced caste-based humiliation in a wrestling match, and his advice on preserving the sanctity of a place of learning. The author highlights that these teachers were the true architects of his character development.

Bilingual Theme / Central Idea (मध्यवर्ती कल्पना)

मराठी: विद्यार्थ्यांच्या जीवनात आणि चारित्र्य घडणीत शिक्षकांची भूमिका किती महत्त्वाची असते, हे स्वतःच्या जीवनातील अनुभवांतून दाखवून देणे, ही या पाठाची मध्यवर्ती कल्पना आहे. शिक्षक केवळ पुस्तकी ज्ञान देणारे नसून, ते आपल्या आचरणातून, मार्गदर्शनातून आणि ममत्वातून विद्यार्थ्यांवर आयुष्यभर पुरतील असे मूल्यवान संस्कार करत असतात, हा विचार या पाठातून अधोरेखित होतो.

English: The central idea of this lesson is to demonstrate, through the author's own life experiences, the crucial role teachers play in a student's life and character formation. The lesson emphasizes that teachers are not just providers of bookish knowledge, but they impart valuable, lifelong morals (संस्कार) through their conduct, guidance, and affection.

पाठातील महत्त्वाचे मुद्दे (Key Points for Revision):

• लेखक पुढील शिक्षणासाठी औंधला जाण्यापूर्वी आपल्या गावच्या शाळेतील शिक्षकांची कृतज्ञतापूर्वक आठवण काढत आहेत.

• गोळीवडेकर मास्तरांनी लेखकाला आणि इतर मुलांना कष्टाची कामे करायला शिकवून शाळेची बाग फुलवली.

• हेडमास्तर नाईक यांनी शाळेला कडक शिस्त लावली आणि लेखकाला जीवनात प्रगती करण्यासाठी मार्गदर्शन केले.

• रायगावकर सरांनी लेखकाला दोन महत्त्वाचे संस्कार दिले: १. खेळात जात-पात न पाहता कौशल्य पाहावे. २. शिक्षणाच्या जागेचे (विद्येच्या मंदिराचे) पावित्र्य जपावे.

• शिक्षकांनी केलेले हे संस्कार लेखक कधीही विसरू शकत नाहीत, असे ते मानतात.

Bilingual Character Sketch (पात्रांचे स्वभावचित्रण):

श्री. गोळीवडेकर मास्तर:

• मराठी: श्री. गोळीवडेकर हे 'शेतीतज्ज्ञ' शिक्षक होते. त्यांना शाळेच्या बागा फुलवण्यात विशेष रस होता. ते विद्यार्थ्यांकडून, विशेषतः लेखकासारख्या कणखर मुलांकडून, कष्टाची कामे करवून घेत आणि त्यामुळे त्यांच्यावर प्रेमही करत. ते विद्यार्थ्यांच्या श्रमाचे मूल्य जाणणारे शिक्षक होते.

• English: Mr. Golivadekar was a teacher with expertise in farming. He was particularly interested in developing the school gardens. He would get manual labor done by the students, especially the sturdy ones like the author, and because of this, he was fond of them. He was a teacher who valued his students' hard work.

  
  

श्री. नाईक मास्तर (हेडमास्तर):

• मराठी: श्री. नाईक हे अत्यंत शिस्तप्रिय हेडमास्तर होते. त्यांचा शाळेत मोठा दरारा होता. ते स्वतः शाळेच्या दारात छडी घेऊन उभे राहून शाळेला शिस्त लावत. ते आपले काम आणि आपली शाळा यांपुरतेच मर्यादित राहत, पण परीक्षेचा निकाल आणि शाळेची प्रगती यावर त्यांचे पूर्ण लक्ष असे. ते एक उत्तम समुपदेशकही होते.

• English: Mr. Naik was a very strict headmaster. He commanded great respect and authority in the school. He would personally ensure discipline by standing at the school gate with a cane. He focused solely on his work and his school, which led to good academic progress. He was also an excellent counselor.

  
  

श्री. रायगावकर मास्तर:

• मराठी: श्री. रायगावकर हे अत्यंत संवेदनशील आणि संस्कारक्षम शिक्षक होते. त्यांनी केवळ पुस्तकी ज्ञान न देता, विद्यार्थ्यांना जीवनाचे धडे दिले. समाजात रुजलेल्या जातीयतेवर त्यांनी सकारात्मक दृष्टिकोन दिला आणि विद्येच्या स्थानाचे महत्त्व पटवून दिले. ते विद्यार्थ्यांच्या भावना समजून घेणारे आणि त्यांना योग्य वेळी योग्य मार्गदर्शन करणारे आदर्श शिक्षक होते.

• English: Mr. Raygaonkar was a very sensitive teacher who focused on imparting values. He gave students life lessons beyond the textbook. He provided a positive perspective on the deeply-rooted casteism in society and taught the importance of respecting a place of learning. He was an ideal teacher who understood his students' emotions and guided them appropriately at the right time.

Glossary (शब्दार्थ)

True or False (चूक की बरोबर) with Reasons

विधान १: श्री. नाईक मास्तर शाळेच्या सार्वजनिक कार्यात नेहमी पुढे असत.

• उत्तर: चूक. कारण, पाठात म्हटले आहे की, "आपण बरं अन् आपली शाळा बरी, हेच त्यांचं कार्य".

  
  

विधान २: श्री. गोळीवडेकर मास्तर हे गणिताचे तज्ज्ञ होते.

• उत्तर: चूक. कारण, ते 'खरे शेतीतज्ज्ञ शिक्षक' होते आणि शाळेच्या बागा करण्यात त्यांना रस होता.

  
  

विधान ३: कुस्तीच्या मैदानातून परत आलेल्या लेखकाची रायगावकर सरांनी समजूत घातली.

• उत्तर: बरोबर. कारण, हा प्रसंग मनाला लागल्याचे ओळखून रायगावकरांनी त्यांची समजूत घातली.

  
  

विधान ४: प्रौढ साक्षरतेच्या वर्गाच्या जागी तमाशा पाहून रायगावकर मास्तरांना आनंद झाला.

• उत्तर: चूक. कारण, ते पाहून ते 'चटकन परत फिरले' आणि दुसऱ्या दिवशी त्यांनी लेखकाला विद्येच्या मंदिराचे पावित्र्य जपण्याचा उपदेश केला.

  
  

विधान ५: लेखक पुढील शिक्षणासाठी सातारा जिल्ह्यातील औंध येथील हायस्कूलमध्ये जाणार होते.

• उत्तर: बरोबर. कारण, पाठाच्या सुरुवातीलाच "पुढील शिक्षणासाठी औंध (जि. सातारा) येथील हायस्कूलमध्ये जाण्याचा विचार करत होतो," असा उल्लेख आहे.

  
  

Personal Opinion (स्वमत):

प्रश्न १: 'विद्यार्थ्यांच्या व्यक्तिमत्त्व विकासात शिक्षकांची भूमिका महत्त्वाची आहे', या विधानाबाबत तुमचे मत सोदाहरण स्पष्ट करा.

• उत्तर: 'माझे शिक्षक व संस्कार' या पाठातून लेखक शंकरराव खरात यांनी हेच दाखवून दिले आहे. मी या विधानाशी पूर्णपणे सहमत आहे की, विद्यार्थ्यांच्या व्यक्तिमत्त्व विकासात शिक्षकांची भूमिका अत्यंत महत्त्वाची असते.

  शिक्षक केवळ अभ्यासक्रम शिकवत नाहीत, तर ते विद्यार्थ्यांमध्ये आत्मविश्वास, शिस्त, आणि नैतिक मूल्ये रुजवतात. पाठात नाईक मास्तरांनी लेखकाला शिस्तीचे महत्त्व पटवून दिले, तर गोळीवडेकर मास्तरांनी कष्टाची सवय लावली. रायगावकर सरांनी तर जातीयतेसारख्या सामाजिक समस्येला सामोरे जाण्यासाठी सकारात्मक दृष्टिकोन दिला. हे संस्कार पुस्तकातून मिळत नाहीत. शिक्षक आपल्या वागणुकीतून आणि मार्गदर्शनातून विद्यार्थ्याला एक चांगला नागरिक आणि एक उत्तम व्यक्ती बनण्यास मदत करतात. ते विद्यार्थ्यांमधील सुप्त गुण ओळखून त्यांना प्रोत्साहन देतात. म्हणूनच शिक्षक हे विद्यार्थ्यांच्या व्यक्तिमत्त्व विकासाचे खरे शिल्पकार असतात.

• उत्तर लिहिताना वापरावे असे महत्त्वाचे शब्द: व्यक्तिमत्त्व विकास, शिल्पकार, नैतिक मूल्ये, शिस्त, आत्मविश्वास, मार्गदर्शन, संस्कार.

प्रश्न २: शिक्षक व विद्यार्थी यांच्यातील नातेसंबंधाविषयी तुमच्या संकल्पना स्पष्ट करा.

• उत्तर: 'माझे शिक्षक व संस्कार' हा पाठ शिक्षक आणि विद्यार्थी यांच्यातील सुंदर नात्याचे उत्तम उदाहरण आहे. माझ्या मते, शिक्षक आणि विद्यार्थी यांच्यातील नाते केवळ औपचारिक नसावे, तर ते विश्वासाचे, आदराचे आणि प्रेमाचे असावे.

  विद्यार्थ्याने शिक्षकांबद्दल आदर बाळगला पाहिजे, पण त्याचवेळी त्याला आपल्या अडचणी मोकळेपणाने मांडता येतील इतके मैत्रीचे स्वातंत्र्यही असावे. दुसरीकडे, शिक्षकाने विद्यार्थ्याला केवळ एक 'रोल नंबर' न मानता, त्याच्या भावना, क्षमता आणि अडचणी समजून घेणारा एक मार्गदर्शक मित्र बनायला हवे. पाठात ज्याप्रमाणे रायगावकर सर लेखकाची मानसिक अवस्था ओळखून त्याला धीर देतात, तसे नाते असावे. हे नाते ज्ञानाच्या देवाणघेवाणीपुरते मर्यादित न राहता, जेव्हा ते भावनिक पातळीवर जोडले जाते, तेव्हाच खऱ्या अर्थाने विद्यार्थ्याचा सर्वांगीण विकास होतो आणि तो आयुष्यभर आपल्या शिक्षकांप्रती कृतज्ञ राहतो.

• उत्तर लिहिताना वापरावे असे महत्त्वाचे शब्द: नातेसंबंध, विश्वास, आदर, प्रेम, मार्गदर्शक, मित्र, भावनिक नाते, सर्वांगीण विकास.

मागील बोर्ड परीक्षेत आलेले प्रश्न (Previous Years' Board Questions):

प्रश्न १: लेखकाला कुस्तीच्या मैदानात आलेल्या वाईट अनुभवानंतर रायगावकर सरांनी त्यांची समजूत कशी घातली ते लिहा.

• उत्तर: 'माझे शिक्षक व संस्कार' या पाठात, लेखकाला कुस्तीच्या मैदानात जातीमुळे लढू न दिल्याने खूप वाईट वाटते. ते हिरमुसले होऊन माघारी जातात. हा प्रसंग त्यांच्या मनाला लागला आहे, हे त्यांचे शिक्षक श्री. रायगावकर यांच्या लक्षात येते.

  तेव्हा रायगावकर सर लेखकाची समजूत घालतात. ते लेखकाला म्हणतात की, "अरे, समाज अजून निद्रिस्त आहे." त्यांच्या मते, खेळामध्ये जात न पाहता खेळाडूचे कौशल्य पाहायला हवे, हे समाजाला अजून समजलेले नाही.  पण ते लेखकाला एक सकारात्मक आशाही दाखवतात. ते म्हणतात की, "एक दिवस असा येईल, की हे सारे नष्ट होईल. तुम्हांलाही खेळात स्पर्धेत मानाने बोलवले जाईल."  अशाप्रकारे, समाजाची चूक मान्य करत, लेखकाला भविष्याबद्दल आशावादी राहण्याचा सल्ला देऊन रायगावकर सरांनी त्यांची समजूत घातली.

  
  

प्रश्न २: पाठाच्या आधारे श्री. नाईक मास्तरांच्या शिस्तप्रियतेचे वर्णन करा.

• उत्तर: लेखक शंकरराव खरात यांनी 'माझे शिक्षक व संस्कार' या पाठात हेडमास्तर श्री. नाई-क मास्तरांचे वर्णन 'शिस्तीचे कडे भोक्ते' असे केले आहे. त्यांच्या शिस्तप्रियतेमुळे संपूर्ण शाळेवर त्यांचा दरारा होता.

  शाळेला शिस्त लावण्यासाठी श्री. नाईक मास्तर स्वतः प्रयत्नशील असत. शाळेची दुसरी घंटा होताच, ते हातात छडी घेऊन शाळेच्या दारात थांबत असत. त्यामुळे कोणताही विद्यार्थी शाळेत उशिरा येण्याची हिंमत करत नसे. त्यांचा स्वभाव 'आपण बरं अन् आपली शाळा बरी' असा होता. ते इतर कोणत्याही सार्वजनिक कार्यात सहभागी न होता, आपले संपूर्ण लक्ष शाळेची शिस्त आणि परीक्षेचा निकाल सुधारण्यावर केंद्रित करत असत. त्यांच्या याच शिस्तप्रिय स्वभावामुळे शाळेची चांगली प्रगती झाली.

About BhashaLab

BhashaLab is a dynamic platform dedicated to the exploration and mastery of languages - operating both online and offline. Aligned with the National Education Policy (NEP) 2020 and the National Credit Framework (NCrF), we offer language education that emphasizes measurable learning outcomes and recognized, transferable credits.

We offer:

1. NEP alligned offline language courses for degree colleges - English, Sanskrit, Marathi and Hindi

2. NEP alligned offline language courses for schools - English, Sanskrit, Marathi and Hindi

3. Std VIII, IX and X - English and Sanskrit Curriculum Tuitions - All boards

4. International English Olympiad Tuitions - All classes

5. Basic and Advanced English Grammar - Offline and Online - Class 3 and above

6. English Communication Skills for working professionals, adults and students - Offline and Online

Contact: +91 86577 20901, +91 97021 12044

Mail: info@bhashalab.com

Website: www.bhashalab.com

Found any mistakes or suggestions? Click here to send us your feedback!