10. पंडिता रमाबाई - Pandita Ramabai - Class 7 - Sulabhbharati

Lesson Type: Prose (पाठ)

Lesson Number: १०

Lesson Title: पंडिता रमाबाई

Author/Poet's Name: डॉ. अनुपमा उजगरे

Bilingual Summary (सारांश)

मराठी: 'पंडिता रमाबाई' या पाठात लेखिकेने स्वतःचे आयुष्य संघर्षमय असूनही इतर स्त्रियांच्या आयुष्यात आनंद (नंदनवन) फुलवणाऱ्या रमाबाईंच्या प्रेरणादायी कार्याचे वर्णन केले आहे. कोलकाता येथे स्त्रियांच्या पहिल्या सभेत बंगाली येत नसतानाही त्यांनी संस्कृतमध्ये भाषण दिले. आई, वडील व बंधू यांच्या निधनानंतर त्यांनी बिपिनबिहारी मेधावी यांच्याशी विवाह केला, पण दोन वर्षांतच त्यांचेही निधन झाले. पुण्यात आल्यावर त्यांनी स्त्रियांच्या शिक्षणासाठी 'हंटर कमिशन' कडे साक्ष दिली व स्त्रियांनी शिकले-शिकवले पाहिजे, यासाठी शिष्यवृत्त्या देण्याची शिफारस केली. त्यांनी अनाथ, अपंग, विधवा स्त्रियांना स्वावलंबी बनवण्यासाठी 'मुक्तिमिशन' ची स्थापना केली. या मिशनमध्ये त्यांनी स्त्रियांसाठी केळीच्या सोपट्यापासून टोपल्या बनवणे, विणकाम, छापखाना, तेल काढणे, पुस्तक बांधणी, शेती, कुक्कुटपालन असे अनेक उद्योग-व्यवसाय सुरू केले. प्रार्थनामंदिर बांधताना त्यांनी स्वतः डोक्यावर विटा वाहून 'श्रमप्रतिष्ठेचा' धडा दिला. रमाबाईंचे आयुष्य संकटांनी भरलेले असूनही त्या खचल्या नाहीत; त्यांनी हजारो स्त्रियांची काळोखी आयुष्ये उजळवून टाकली.

English: In this lesson, the author describes the inspiring work of Pandita Ramabai, who, despite living a life full of personal struggles (संघर्षमय), created a paradise (नंदनवन) in the lives of other women. In Kolkata, she addressed the first-ever meeting for women, giving a speech in Sanskrit as she didn't know Bengali. After the death of her parents and brother, she married Bipinbihari Medhavi, but he also passed away within two years. After coming to Pune, she testified before the 'Hunter Commission' for women's education, recommending that women must learn and teach, and should be given scholarships. She established the 'Mukti Mission' to make orphan, disabled, and widowed women self-reliant (स्वावलंबी). In this mission, she started numerous small-scale industries for women, such as basket-making, weaving, running a printing press, oil-pressing, book-binding, farming, and poultry. While building a prayer hall, she herself carried bricks on her head, setting an example for the 'dignity of labor' (श्रमप्रतिष्ठा). Though Ramabai's own life was full of hardships, she never gave up and illuminated the dark lives of thousands of women.

Bilingual Theme / Central Idea (मध्यवर्ती कल्पना)

मराठी: या पाठाची मध्यवर्ती कल्पना 'एका कर्मयोगिनीचा अदम्य संघर्ष' ही आहे. पंडिता रमाबाईंनी स्वतःच्या आयुष्यात प्रचंड दुःख (आई-वडील, बंधू, पती यांचे निधन) भोगले, पण त्या खचून गेल्या नाहीत. उलट, त्यांनी आपले आयुष्य भारतातील अनाथ, विधवा आणि निराधार स्त्रियांच्या कल्याणासाठी (स्त्री-जातीचे कल्याण) समर्पित केले. 'मुक्तिमिशन' द्वारे त्यांनी स्त्रियांना केवळ शिक्षणच नाही, तर आर्थिक स्वावलंबन (उद्योग-व्यवसाय) आणि श्रमाचा सन्मान (श्रमप्रतिष्ठा) शिकवून त्यांची काळोखी आयुष्ये उजळवून टाकली.

English: The central idea of this lesson is 'the indomitable struggle of a woman of action (कर्मयोगिनी)'. Pandita Ramabai endured immense personal tragedy (death of parents, brother, and husband), but she did not break. Instead, she dedicated her life to the welfare (कल्याण) of India's orphan, widowed, and destitute women. Through 'Mukti Mission', she not only gave them education but also economic independence (industries) and taught them the dignity of labor, illuminating their dark lives.

पाठातील महत्त्वाचे मुद्दे (Key Points for Revision):

• कोलकाता येथे स्त्रियांच्या पहिल्या सभेत पंडिता रमाबाईंनी संस्कृत मधून भाषण दिले.

• त्यांनी 'हंटर कमिशन' कडे स्त्रियांच्या शिक्षणासाठी व शिक्षिकांना प्रोत्साहन म्हणून शिष्यवृत्त्या देण्याची शिफारस केली.

• 'माझ्या शरीरात रक्ताचा एक बिंदुमात्र आहे, तेथपर्यंत मी स्त्री-जातीचे कल्याण करण्यापासून पराङ्मुख होणार नाही,' हे त्यांचे व्रत होते.

• अनाथ, अपंग, विधवा स्त्रियांना स्वावलंबी करण्यासाठी त्यांनी 'मुक्तिमिशन' ची स्थापना केली.

• 'मुक्तिमिशन' मध्ये छापखाना, शेती, विणकाम, तेल काढणे असे अनेक उद्योग-व्यवसाय सुरू केले.

• प्रार्थनामंदिर बांधताना स्वतः विटा वाहून त्यांनी श्रमप्रतिष्ठेचा धडा दिला.

Bilingual Character Sketch (पात्रांचे स्वभावचित्रण): (If Applicable)

पंडिता रमाबाई (Pandita Ramabai):

• मराठी: पंडिता रमाबाई या अत्यंत विद्वान (learned - संस्कृतमध्ये भाषण), करारी (determined - 'व्रत धारण केले'), कष्टाळू (hard-working - 'विटांचे घमेले वाहून') आणि काटकसरी (frugal - 'आराखडा स्वतःच तयार केला') होत्या. त्या खऱ्या अर्थाने 'कर्मयोगिनी' (woman of action) व 'सत्शील साध्वी' (virtuous saint) होत्या, ज्यांनी स्वतःच्या दुःखाचा विचार न करता इतर स्त्रियांची आयुष्ये उजळली.

• English: Pandita Ramabai was extremely learned (spoke in Sanskrit), determined (took a 'vow'), hard-working (carried bricks), and frugal (drew her own building plans). She was a true 'Karmayogini' (woman of action) and a 'virtuous saint' (सत्शील साध्वी), who, ignoring her own sorrow, illuminated the lives of other women.

Glossary (शब्दार्थ)

(Poetry-Specific Sections: "ओळींचा सरळ अर्थ लिहा" and "रसग्रहण" are not applicable for this prose lesson.)

True or False (चूक की बरोबर) with Reasons

1. विधान: रमाबाईंनी स्त्रियांची पहिली सभा मुंबईत बोलावली होती.

   उत्तर: चूक. कारण, 'कोलकाता शहरात देशभक्त आनंद मोहन यांनी स्त्रियांसाठी जी खास सभा बोलावली होती, ती भारतातील स्त्रियांची पहिली सभा होती.'

   
   

2. विधान: रमाबाईंनी हंटर कमिशनकडे पुरुषांसाठी शिष्यवृत्त्या मागितल्या.

   उत्तर: चूक. कारण, 'शिक्षिका म्हणून उभ्या राहण्यासाठी स्त्रियांना प्रोत्साहन म्हणून शिष्यवृत्त्या दिल्या पाहिजेत,' अशी शिफारस त्यांनी केली.

   
   

3. विधान: रमाबाईंची कन्या मनोरमा ब्रेल लिपी शिकून आल्यामुळे अंध स्त्रियांच्या शिक्षणाची सोय झाली. उत्तर: बरोबर. कारण, 'रमाबाईंची कन्या मनोरमा परदेशातून ब्रेल लिपी शिकून आल्यामुळे अंध स्त्रियांच्याही शिक्षणाची सोय झाली.'

   
   

4. विधान: 'मुक्तिमिशन' मध्ये स्त्रियांना फक्त धार्मिक शिक्षण दिले जात होते.

   उत्तर: चूक. कारण, 'मुक्तिमिशन मध्ये जुजबी शिक्षण देऊन मुलींना स्वावलंबी करत असतानाच रमाबाईंनी एकेक लहान उद्योग-व्यवसाय सुरू केले.' (उदा. विणकाम, छापखाना, शेती इ.)

   
   

5. विधान: प्रार्थनामंदिर बांधताना रमाबाईंनी फक्त देखरेख केली.

   उत्तर: चूक. कारण, 'रमाबाईंनी त्याचा आराखडा स्वतःच तयार केला आणि डोक्यावर विटांचे घमेले वाहून बांधकामाला हातभारही लावला.'

Personal Opinion (स्वमत) 5 questions:

प्रश्न १: 'बाईमाणूस बोलते तरी कशी' – यावरून त्या काळातील समाजाची मानसिकता कशी होती ते स्पष्ट करा.

उत्तर: 'पंडिता रमाबाई' या पाठात लेखिका डॉ. अनुपमा उजगरे यांनी त्या काळातील सामाजिक परिस्थितीचे वर्णन केले आहे. 'बाईमाणूस बोलते तरी कशी' हे पाहण्याची पुरुषांना उत्कंठा लागली होती, यावरून असे दिसते की, त्या काळात स्त्रियांना समाजात बोलण्याची, आपले विचार मांडण्याची किंवा व्यासपीठावर येऊन भाषण देण्याची अजिबात मुभा (permission) नव्हती. स्त्रीचे कार्यक्षेत्र फक्त 'घर' मानले जात असे. स्त्रीने सभेत बोलणे, ही एक 'आगळीवेगळी' आणि 'नवलाईची' गोष्ट समजली जात होती.

उत्तर लिहिताना वापरावे असे महत्त्वाचे शब्द: समाजाची मानसिकता, स्त्रियांना दुय्यम स्थान, बोलण्याची मुभा नसणे, उत्कंठा, आगळीवेगळी घटना, स्त्री-पुरुष असमानता.

प्रश्न २: पंडिता रमाबाईंनी हंटर कमिशनकडे केलेल्या शिफारशीचे महत्त्व तुमच्या शब्दांत सांगा.

उत्तर: 'पंडिता रमाबाई' या पाठात लेखिका डॉ. अनुपमा उजगरे यांनी रमाबाईंच्या शैक्षणिक कार्याचे महत्त्व सांगितले आहे. रमाबाईंनी हंटर कमिशनकडे केलेली शिफारस अत्यंत दूरदृष्टीची होती. त्यांनी फक्त 'स्त्रियांनी शिकावे' असे नाही, तर 'स्त्रियांनी शिकवावे' असेही सांगितले. 'शिक्षिका' तयार होण्यासाठी त्यांना 'शिष्यवृत्त्या' (scholarships) देऊन प्रोत्साहन द्यावे, हा विचार खूप मोलाचा होता. कारण जोपर्यंत स्त्रिया स्वतः शिकून शिक्षिका बनणार नाहीत, तोपर्यंत इतर मुलींना शिकवण्यासाठी आणि शिक्षणाचा खरा प्रसार करण्यासाठी अडचणी येतच राहतील, हे त्यांनी ओळखले होते.

उत्तर लिहिताना वापरावे असे महत्त्वाचे शब्द: हंटर कमिशन, शिफारस, महत्त्व, स्त्रियांनी शिकले व शिकवले, शिष्यवृत्त्या, प्रोत्साहन, दूरदृष्टी.

प्रश्न ३: 'श्रमप्रतिष्ठेचा धडा त्यांनी आपल्या कृतीतून दिला' – हे पाठाच्या आधारे स्पष्ट करा.

उत्तर: 'पंडिता रमाबाई' या पाठात लेखिका डॉ. अनुपमा उजगरे यांनी रमाबाईंच्या कष्टाळू वृत्तीचे वर्णन केले आहे. श्रमप्रतिष्ठा म्हणजे कोणत्याही कामाला कमी न लेखता, कष्टाचा सन्मान करणे. रमाबाई 'मुक्तिमिशन'च्या संस्थापिका असूनही त्यांनी कोणतेही काम 'कमीपणाचे' मानले नाही. जेव्हा अडीच हजार लोक बसू शकतील अशा प्रार्थनामंदिराचे बांधकाम सुरू होते, तेव्हा त्यांनी स्वतः 'डोक्यावर विटांचे घमेले वाहून' बांधकामाला मदत केली. केवळ उपदेश न करता, स्वतः कृती करून त्यांनी आश्रमातील मुलींना श्रमप्रतिष्ठेचा धडा दिला.

उत्तर लिहिताना वापरावे असे महत्त्वाचे शब्द: श्रमप्रतिष्ठा, कृतीतून धडा, प्रार्थनामंदिर, डोक्यावर विटांचे घमेले, हातभार लावणे, कमीपणा न मानणे.

प्रश्न ४: 'त्या अशा सूर्यकन्या होत्या...' या ओळीचा अर्थ लेखिकेला काय अभिप्रेत आहे?

उत्तर: 'पंडिता रमाबाई' या पाठात लेखिका डॉ. अनुपमा उजगरे यांनी रमाबाईंच्या कार्याचा गौरव केला आहे. 'सूर्य' स्वतः जळतो (तेज) पण जगाला प्रकाश देतो. लेखिकेला म्हणायचे आहे की, रमाबाई 'सूर्यकन्या' (daughter of the sun) होत्या, ज्यांच्या नशिबी स्वतःच्या तेजामुळे (कर्तृत्व, बंडखोरी) 'होरपळणे' (संघर्ष, संकटे) आले. पण, त्या सूर्याप्रमाणेच त्यांनी स्वतःच्या दुःखाचा विचार न करता, इतर हजारो स्त्रियांची 'वाळवंटी' (destitute) आणि 'काळोखी' (dark) आयुष्ये आपल्या कार्याने उजळवून टाकली व त्यांच्या आयुष्यात 'नंदनवन' फुलवले.

उत्तर लिहिताना वापरावे असे महत्त्वाचे शब्द: सूर्यकन्या, होरपळणे, नंदनवन, काळोखी आयुष्ये, प्रकाश देणे, संघर्ष, त्याग.

प्रश्न ५: 'मुक्तिमिशन'मधील उद्योग-व्यवसाय स्त्रियांना स्वावलंबी बनवण्यासाठी कसे उपयुक्त ठरले? उत्तर: 'पंडिता रमाबाई' या पाठात लेखिका डॉ. अनुपमा उजगरे यांनी रमाबाईंच्या कार्याचे महत्त्व पटवून दिले आहे. त्या काळात पतीचे निधन झालेल्या किंवा निराधार स्त्रियांना समाजात मान नव्हता व जगण्याचे साधन नसे. रमाबाईंनी 'मुक्तिमिशन' मध्ये विणकाम, शेती, छापखाना, पुस्तक बांधणी, तेल काढणे, धोबीकाम असे अनेक उद्योग सुरू केले. यामुळे स्त्रियांना फक्त शिक्षणच नाही, तर स्वतःच्या पायावर उभे राहण्याचे, पैसे कमावण्याचे आणि सन्मानाने 'स्वावलंबी' जीवन जगण्याचे साधन मिळाले. त्या केवळ आश्रिता राहिल्या नाहीत, तर 'क्रियशील' बनल्या.

उत्तर लिहिताना वापरावे असे महत्त्वाचे शब्द: मुक्तिमिशन, उद्योग-व्यवसाय, स्वावलंबी, आर्थिक स्वातंत्र्य, सन्मान, निराधार स्त्रिया, जगण्याचे साधन.

मागील बोर्ड परीक्षेत आलेले प्रश्न (Previous Years' Board Questions): - 5 questions

प्रश्न १: पंडिता रमाबाईंनी 'हंटर कमिशन'कडे स्त्री-शिक्षणाबाबत कोणती शिफारस केली?

• उत्तर: 'पंडिता रमाबाई' या पाठात लेखिका डॉ. अनुपमा उजगरे यांनी रमाबाईंच्या स्त्री-शिक्षणविषयक कार्याची माहिती दिली आहे. महाराष्ट्रातील सुधारकांच्या विनंतीवरून पुण्यात आल्यावर  त्यांनी शिक्षणाच्या कार्याला वाहून घेतले.

  स्त्री-शिक्षणाचा प्रसार व्हावा, यासाठी पंडिता रमाबाईंनी 'हंटर कमिशन'कडे  एक महत्त्वाची शिफारस केली. त्या म्हणाल्या की, 'स्त्रियांनी शिकले व शिकवले पाहिजे'. यासाठी त्यांनी 'आपल्या मातृभाषेचे अचूक ज्ञान प्राप्त केले पाहिजे'. तसेच, स्त्रियांनी 'शिक्षिका म्हणून उभ्या राहण्यासाठी' त्यांना 'प्रोत्साहन म्हणून शिष्यवृत्त्या दिल्या पाहिजेत', अशी ठोस मागणी त्यांनी कमिशनपुढे ठेवली.

  
  

प्रश्न २: 'मुक्तिमिशन'मधील उद्योग-व्यवसायांचे स्वरूप स्पष्ट करा.

• उत्तर: 'पंडिता रमाबाई' या पाठात लेखिका डॉ. अनुपमा उजगरे यांनी रमाबाईंनी स्थापन केलेल्या 'मुक्तिमिशन'  या संस्थेचे वर्णन केले आहे. या संस्थेचा उद्देश मुलींना 'स्वावलंबी'  करणे हा होता.

  नुसते शिक्षण न देता, रमाबाईंनी 'मुक्तिमिशन'मध्ये 'एकेक लहान उद्योग-व्यवसाय'  सुरू केले. हे उद्योग विविध प्रकाराचे होते. यात 'केळीच्या सोपट्यापासून टोपल्या बनवणे', 'वेताच्या खुर्च्या विणणे', 'स्वेटर-मोजे विणणे'  यांसारखी हस्तकला होती. तर 'गाई-बैलांचे खिल्लार', 'कुक्कुटपालन', 'दूधदुभते'  यांसारखी शेती व पशुपालनावर आधारित कामे होती. एवढेच नाही, तर 'छापखान्यातील टाइप जुळवणे', 'पुस्तक बांधणे', 'दवाखाना चालवणे' आणि 'धोबीकाम'  यांसारखी सेवा-क्षेत्रातील कामेही स्त्रिया करत.

  
  

प्रश्न ३: पंडिता रमाबाईंना स्त्री-जातीविषयी अपार प्रेम होते, हे त्यांच्या कोणत्या उद्‌गारांवरून समजते?

• उत्तर: 'पंडिता रमाबाई' या पाठात लेखिका डॉ. अनुपमा उजगरे यांनी रमाबाईंच्या कार्यामागील 'तळमळ'  स्पष्ट केली आहे. त्यांनी आपले संपूर्ण आयुष्य स्त्री-सुधारणेसाठी वेचले.

  पंडिता रमाबाईंच्या मनात स्त्री-जातीविषयी किती 'अपार प्रेम' होते, हे त्यांच्या पुढील उद्‌गारांवरून समजते: "मला भारतातील सर्व स्त्रिया सारख्याच आहेत. जेथपर्यंत माझ्या शरीरात रक्ताचा एक बिंदुमात्र आहे, तेथपर्यंत आपल्या स्त्री-जातीचे कल्याण व सुधारणा करण्याच्या कामापासून मी पराङ्मुख होणार नाही. स्त्री-जातीची सुधारणा करण्याचे व्रत मी धारण केले आहे."

  
  

प्रश्न ४: कोलकात्यातील सभेची वैशिष्ट्ये पाठाच्या आधारे लिहा.

• उत्तर: 'पंडिता रमाबाई' या पाठात लेखिका डॉ. अनुपमा उजगरे यांनी रमाबाईंच्या व्याख्यान-प्रवासाची सुरुवात वर्णन केली आहे. देशभक्त आनंद मोहन यांनी कोलकात्यात 'स्त्रियांसाठी'  ही सभा बोलावली होती.

  ही सभा अनेक कारणांसाठी 'आगळीवेगळी'  ठरली. पाठातील वर्णनानुसार, ती 'भारतातील स्त्रियांची पहिली सभा'  होती. या सभेत बोलणाऱ्या पंडिता रमाबाई या 'पहिली स्त्री वक्ता'  होत्या. त्यांना बंगाली येत नसल्याने , त्या संस्कृतमध्ये बोलल्या आणि त्यांच्या भाषणाचा 'बंगालीतून अनुवाद'  करण्यात आला. हा 'पहिलाच मौखिक अनुवाद'  होता. ही तीन मुख्य 'वैशिष्ट्ये'  त्या सभेची ठरली.

  
  

प्रश्न ५: पंडिता रमाबाईंचे आयुष्य 'संघर्षांची आणि संकटांची एक दीर्घ साखळी होती', हे विधान सोदाहरण स्पष्ट करा.

• उत्तर: 'पंडिता रमाबाई' या पाठात लेखिका डॉ. अनुपमा उजगरे यांनी रमाबाईंच्या प्रेरणादायी कार्यासोबतच त्यांच्या 'संघर्षमय'  आयुष्याची ओळख करून दिली आहे. लेखिकेच्या मते, रमाबाईंचे आयुष्य 'संघर्षांची आणि संकटांची एक दीर्घ साखळी'  होते.

  हे विधान अनेक प्रसंगांतून स्पष्ट होते. तरुण वयातच त्यांच्या 'आई, वडील व बंधू यांचे निधन' झाले, ज्यामुळे त्यांना 'एकटे जगणे किती कठीण आहे'  याचा अनुभव आला. त्यानंतर त्यांनी 'बिपिनबिहारी मेधावी' यांच्याशी विवाह केला, पण 'विवाहानंतर दोन वर्षांच्या आतच बिपिनबाबूंचे निधन'  झाले. त्यांच्यावर तान्ह्या 'मनोरमा'ला  घेऊन एकटे जगण्याची वेळ आली. जेव्हा त्यांनी समाजकार्याला सुरुवात केली, तेव्हा 'अशा कार्याची समाजाला काही गरज आहे, हा विचारच काहींना पटला नाही'. पण या कशानेही त्या 'खचल्या नाहीत'.

About BhashaLab

BhashaLab is a dynamic platform dedicated to the exploration and mastery of languages - operating both online and offline. Aligned with the National Education Policy (NEP) 2020 and the National Credit Framework (NCrF), we offer language education that emphasizes measurable learning outcomes and recognized, transferable credits.

We offer:

1. NEP alligned offline language courses for degree colleges - English, Sanskrit, Marathi and Hindi

2. NEP alligned offline language courses for schools - English, Sanskrit, Marathi and Hindi

3. Std VIII, IX and X - English and Sanskrit Curriculum Tuitions - All boards

4. International English Olympiad Tuitions - All classes

5. Basic and Advanced English Grammar - Offline and Online - Class 3 and above

6. English Communication Skills for working professionals, adults and students - Offline and Online

Contact: +91 86577 20901, +91 97021 12044

Mail: info@bhashalab.com

Website: www.bhashalab.com

Found any mistakes or suggestions? Click here