2B योगी सर्वकाळ सुखदाता - Yogi Sarvakal Sukhdata - Class 10 - Aksharbharati

Aug 31
11 min read

Lesson Type: Poetry (कविता - अभंग)

Lesson Number: २ (आ)

Lesson Title: योगी सर्वकाळ सुखदाता

Author/Poet's Name: संत एकनाथ

Bilingual Summary (सारांश)

मराठी: प्रस्तुत अभंगात संत एकनाथ यांनी योगी पुरुष आणि पाणी यांची तुलना केली आहे. ज्याप्रमाणे चकोराला चंद्रकिरण, पिलांना पंख आणि सजीवांना पाणी प्रिय वाटते, त्याचप्रमाणे योगी पुरुषाचा स्वभाव सर्वांसाठी मृदू असतो. संत एकनाथ सांगतात की पाणी केवळ वरवरचा मळ धुते, पण योगी माणसाला आतून आणि बाहेरून निर्मळ करतो. पाण्याने मिळणारे सुख क्षणिक असते, याउलट योगी पुरुषाच्या सहवासाने मिळणारे आत्मिक सुख हे कायम टिकणारे असते. पाण्याची गोडी फक्त जिभेला कळते, पण योग्याचा गोडवा सर्व इंद्रियांना शांत करतो. ज्याप्रमाणे ढगातून पडणारे पाणी सर्वांना अन्न देऊन जगवते, त्याचप्रमाणे योगी पुरुष या जगात जन्म घेऊन लोकांना आपल्या ज्ञानाने आणि कीर्तनाने त्यांचा उद्धार करतो. अशाप्रकारे, योगी पुरुष हा पाण्यापेक्षाही श्रेष्ठ आहे, हे संत एकनाथ यांनी पटवून दिले आहे.

English: In this Abhanga, Sant Eknath compares a Yogi and water. Just as moonbeams are dear to the Chakor bird, a mother bird's wings to her nestlings, and water to all living beings, a Yogi's nature is gentle towards all. Sant Eknath explains that water cleans only the external dirt, but a Yogi makes a person pure both internally and externally. The pleasure from water is momentary, whereas the spiritual bliss from a Yogi's company is eternal. The sweetness of water is felt only by the tongue, but the Yogi's sweetness pacifies all senses. Just as water falling from the clouds sustains everyone by providing food, a Yogi takes birth in this world to uplift people with his knowledge and teachings. In this way, he has established that a Yogi is superior to water.

Bilingual Theme / Central Idea (मध्यवर्ती कल्पना)

मराठी: या अभंगाची मध्यवर्ती कल्पना योगी पुरुषाची श्रेष्ठता पटवून देणे ही आहे. संत एकनाथ यांनी पाणी आणि योगी पुरुष यांच्यात तुलना करून, पाणी जरी जीवनासाठी आवश्यक असले तरी ते भौतिक आणि क्षणिक सुख देते, तर योगी पुरुष आत्मिक, चिरंतन आणि सर्वांगीण सुख देतो, हे विविध दृष्टान्तांतून स्पष्ट केले आहे. योग्याचे कार्य हे केवळ भौतिक गरजांपुरते मर्यादित नसून, ते माणसाचा आत्मिक उद्धार करण्याचे आहे. त्यामुळे योग्याचे महत्त्व पाण्यापेक्षा अधिक आहे, हा या अभंगाचा मुख्य संदेश आहे.

English: The central idea of this Abhanga is to establish the superiority of a Yogi. By comparing water and a Yogi, Sant Eknath clarifies through various examples that although water is essential for life, it provides physical and momentary happiness, whereas a Yogi provides spiritual, eternal, and holistic bliss. A Yogi's work is not limited to fulfilling physical needs but is aimed at the spiritual upliftment of human beings. Therefore, the main message of the Abhanga is that the importance of a Yogi is greater than that of water.

पाठातील महत्त्वाचे मुद्दे (Key Points for Revision):

योगी पुरुषाचा मृदू स्वभाव सर्वांना आधार देतो, जसे चकोराला चंद्रकिरण, पिलांना पंख आणि सजीवांना पाणी.
पाणी फक्त बाह्य स्वच्छता करते, तर योगी पुरुष माणसाला आतून व बाहेरून (सबाह्य) निर्मळ करतो.
पाण्याने मिळणारा आनंद क्षणिक असतो आणि तहान पुन्हा लागते, पण योगी पुरुषाच्या कृपेने मिळणाऱ्या स्वानंदतृप्तीला कधीही विकृती येत नाही.
पाण्याची गोडी केवळ जिभेला (रसनेला) कळते, तर योगी पुरुषाचा सहवास सर्व इंद्रियांना शांत करतो.
पाणी ढगांमधून खाली येऊन सर्वांना अन्न देते, तर योगी पुरुष इहलोकात जन्म घेऊन लोकांना आपल्या श्रवण-कीर्तनाने आणि आत्मज्ञानाने (निजज्ञानाने) त्यांचा उद्धार करतो.

Bilingual Character Sketch (पात्रांचे स्वभावचित्रण): (योगी पुरुषाचे गुणवर्णन)

योगी पुरुष (The Yogi):
- मराठी: योगी पुरुष हा सर्वांशी मृदू आणि प्रेमळ वागणारा असतो. तो माणसाला केवळ बाह्यतःच नव्हे तर आंतरिकरित्याही निर्मळ करतो. तो सर्वकाळ टिकणारे आत्मिक सुख (स्वानंदतृप्ती) देतो आणि त्याच्या सहवासातील गोडवा सर्व इंद्रियांना शांत करतो. तो इहलोकात लोकांना ज्ञान देऊन त्यांचा उद्धार करण्यासाठी जन्म घेतो.
- English: The Yogi is gentle and affectionate with everyone. He purifies people not just externally, but internally as well. He gives eternal spiritual bliss (svanandtrupti), and the sweetness of his company pacifies all senses. He takes birth in this world to uplift people with his knowledge.

Glossary (शब्दार्थ)

शब्द (Word)	समानार्थी शब्द (Synonym)	विरुद्धार्थी शब्द (Antonym)
जेवीं	ज्याप्रमाणे	-
पांखोवा	पक्षिणीचे पंख	-
क्षाळी	धुणे	मळविणे
सबाह्य	आतून आणि बाहेरून	केवळ बाहेरून
तृषित	तहानलेला	तृप्त
विकृती	दोष, बदल	सुस्थिती
निवविता	शांत करणे, संतुष्ट करणे	असंतुष्ट करणे
अधःपतन	खाली येणे	ऊर्ध्वगमन
इहलोक	मृत्युलोक	परलोक
निजज्ञान	आत्मज्ञान	अज्ञान

Poetry-Specific: ओळींचा सरळ अर्थ लिहा

जेवीं चंद्रकिरण चकोरांसी । पांखोवा जेवीं पिलियांसी । जीवन जैसे कां जीवांसी । तेवीं सर्वांसी मृदुत्व ।। संदर्भ: प्रस्तुत ओळी संत एकनाथ यांच्या 'योगी सर्वकाळ सुखदाता' या अभंगातील आहेत. यात संत एकनाथांनी योगी पुरुषाच्या मृदू स्वभावाची तुलना विविध उदाहरणांनी केली आहे. सरळ अर्थ: ज्याप्रमाणे चकोर पक्षाला चंद्रकिरण, लहान पिलांना आपल्या आईच्या पंखांची ऊब आणि सर्व सजीवांना पाणी प्रिय असते, त्याचप्रमाणे योगी पुरुषाचा मृदू आणि प्रेमळ स्वभाव सर्व लोकांसाठी सुखदायक असतो.

जळ वरिवरी क्षाळी मळ । योगिया सबाह्य करी निर्मळ । उदक सुखी करी एक वेळ । योगी सर्वकाळ सुखदाता ।। संदर्भ: या ओळींमध्ये संत एकनाथ यांनी पाणी आणि योगी पुरुष यांच्या कार्यातील फरक स्पष्ट केला आहे. सरळ अर्थ: पाणी माणसाच्या शरीरावरील केवळ वरवरचा मळ धुऊन काढते, परंतु योगी पुरुष माणसाला आतून आणि बाहेरून, म्हणजेच मन आणि शरीर या दोन्ही पातळ्यांवर निर्मळ करतो. पाणी माणसाला फक्त एका वेळेपुरते सुख देते, पण योगी पुरुष हा सर्व काळासाठी सुख देणारा आहे.

उदकाचें सुख तें किती । सवेंचि क्षणें तृषितें होती । योगिया दे स्वानंदतृप्ती । सुखासी विकृती पैं नाही ।। संदर्भ: या ओळींमध्ये पाण्यापासून मिळणारे सुख आणि योगी पुरुषाकडून मिळणारा आनंद यातील फरक सांगितला आहे. सरळ अर्थ: पाण्याने मिळणारे सुख ते किती क्षण टिकणारे असते? पाणी प्यायल्यानंतर थोड्याच वेळात माणसाला पुन्हा तहान लागते. पण योगी पुरुष भक्ताला स्वानंदतृप्ती, म्हणजेच आत्मिक आनंदाची अनुभूती देतो. या सुखाला कधीही कोणताही दोष लागत नाही किंवा ते कधीही कमी होत नाही; ते चिरंतन असते.

उदकाची जे मधुरता । ते रसनेसीचि तत्त्वतां । योगियांचे गोडपण पाहतां । होय निवविता सर्वेद्रियां । संदर्भ: येथे संत एकनाथ पाणी आणि योगी पुरुष यांच्या गोडव्याची तुलना करतात. सरळ अर्थ: पाण्याची जी गोडी आहे, ती फक्त जिभेलाच कळते. परंतु योगी पुरुषाच्या सहवासातील गोडवा इतका श्रेष्ठ असतो की, तो आपल्या सर्व इंद्रियांना शांत करतो, संतुष्ट करतो.

मेघमुखें अधःपतन । उदकाचें देखोनि जाण । अधःपातें निवती जन । अन्नदान सकळांसी ।। संदर्भ: या ओळींमध्ये संत एकनाथ यांनी पाण्याच्या परोपकारी कार्याचे वर्णन केले आहे. सरळ अर्थ: ज्याप्रमाणे पाणी ढगांमधून जमिनीवर पडते (अधःपतन), आणि या खाली येण्याने ते सर्व लोकांना अन्नधान्य मिळवून देऊन त्यांना संतुष्ट (निवती) करते.

तैसे योगियासी खालुतें येणें । जे इहलोकीं जन्म पावणें । जन निववी श्रवणकीर्तनें । निजज्ञानें उद्धरी ।। संदर्भ: या ओळींमध्ये संत एकनाथांनी योगी पुरुषाच्या पृथ्वीवरील जन्माचा उद्देश स्पष्ट केला आहे. सरळ अर्थ: त्याचप्रमाणे योगी पुरुषाचे 'खालुते येणे' म्हणजे या पृथ्वीतलावर जन्म घेणे होय. तो आपल्या श्रवण-कीर्तनाने लोकांना शांत करतो आणि आपल्या आत्मज्ञानाने (निजज्ञानाने) त्यांचा उद्धार करतो.

True or False (चूक की बरोबर) with Reasons

विधान: योगी पुरुषाचे मृदुत्व फक्त चकोर पक्षासाठी असते.
- उत्तर: चूक. कारण, अभंगानुसार योग्याचे मृदुत्व हे 'सर्वांसाठी' (तेवीं सर्वांसी मृदुत्व) असते.
विधान: पाणी माणसाला आतून आणि बाहेरून स्वच्छ करते.
- उत्तर: चूक. कारण, अभंगानुसार पाणी फक्त वरवरचा मळ धुते ('जळ वरिवरी क्षाळी मळ').
विधान: योगी पुरुषाच्या सान्निध्यात मिळणाऱ्या सुखाला कधीही दोष लागत नाही.
- उत्तर: बरोबर. कारण, अभंगात स्पष्ट म्हटले आहे की, योगी पुरुषाकडून मिळणाऱ्या सुखाला विकृती नाही ('सुखासी विकृती पैं नाही').
विधान: पाण्याची गोडी सर्व इंद्रियांना शांत करते.
- उत्तर: चूक. कारण, पाण्याची गोडी फक्त जिभेलाच (रसनेला) कळते ('ते रसनेसीचि तत्त्वतां').
विधान: योगी पुरुष लोकांना आपल्या ज्ञानाने त्यांचा उद्धार करतो.
- उत्तर: बरोबर. कारण, अभंगाच्या शेवटी म्हटले आहे की, योगी पुरुष 'निजज्ञानें उद्धरी'.

Personal Opinion (स्वमत):

प्रश्न १: 'योगी पुरुष पाण्यापेक्षा श्रेष्ठ आहे' हे तुमच्या शब्दांत स्पष्ट करा.

उत्तर: प्रस्तुत प्रश्न संत एकनाथ यांच्या 'योगी सर्वकाळ सुखदाता' या अभंगावर आधारित आहे. या अभंगात पाणी आणि योगी पुरुष यांची तुलना करून योग्याचे श्रेष्ठत्व सिद्ध केले आहे.

पाणी माणसाची तहान भागवते आणि बाह्य स्वच्छता करते, पण त्याचे हे कार्य तात्पुरते आणि मर्यादित असते. याउलट, योगी पुरुष माणसाला केवळ बाहेरूनच नव्हे, तर आतूनही शुद्ध करतो. तो माणसाला क्षणिक सुख न देता, कधीही न संपणारा आत्मिक आनंद देतो. पाण्याची गोडी फक्त जिभेपुरती मर्यादित असते, पण योग्याच्या सहवासातील गोडवा सर्व इंद्रियांना शांत करतो. त्यामुळे, पाणी हे केवळ शरीर जगवते, तर योगी पुरुष हा आत्म्याचा उद्धार करतो, म्हणूनच तो पाण्यापेक्षा श्रेष्ठ आहे.

उत्तर लिहिताना वापरावे असे महत्त्वाचे शब्द: आत्मिक आनंद, चिरंतन सुख, सबाह्य निर्मळ, सर्वांगीण समाधान, आत्मिक उद्धार, श्रेष्ठत्व.

प्रश्न २: योगी पुरुष आणि पाणी हे दोघेही सामाजिक कार्य करतात, हे स्पष्ट करा.

उत्तर: 'योगी सर्वकाळ सुखदाता' या अभंगात संत एकनाथांनी पाणी आणि योगी पुरुष यांच्या कार्याचे वर्णन केले आहे, जे परोपकाराचे आणि सामाजिक कार्याचे उत्तम उदाहरण आहे.

पाणी ढगांमधून जमिनीवर पडून नदी-नाल्यांद्वारे सर्व लोकांपर्यंत पोहोचते. ते सर्वांची तहान भागवते, शेतीसाठी उपयोगी पडते आणि त्यामुळे सर्वांना अन्न मिळते. हे पाण्याचे सामाजिक कार्य आहे. त्याचप्रमाणे, योगी पुरुष सुद्धा पृथ्वीवर जन्म घेऊन सामान्य लोकांमध्ये मिसळतो. तो आपल्या ज्ञान, कीर्तन आणि उपदेशांच्या माध्यमातून लोकांचे अज्ञान दूर करतो, त्यांना सन्मार्ग दाखवतो आणि त्यांचा आत्मिक उद्धार करतो. अशाप्रकारे, पाणी शारीरिक पातळीवर तर योगी पुरुष आत्मिक पातळीवर लोकांचे कल्याण साधतात.

उत्तर लिहिताना वापरावे असे महत्त्वाचे शब्द: परोपकार, सामाजिक कल्याण, तहान भागवणे, अन्नदान, आत्मिक उद्धार, ज्ञान देणे.

प्रश्न ३: संत एकनाथांनी योगी पुरुष आणि पाण्याची केलेली तुलना तुम्हाला का पटते? सोदाहरण स्पष्ट करा.

उत्तर: संत एकनाथ यांनी 'योगी सर्वकाळ सुखदाता' या अभंगात योगी पुरुष आणि पाण्याची केलेली तुलना मला पूर्णपणे पटते. याचे कारण म्हणजे, त्यांनी एका सहज उपलब्ध आणि जीवनावश्यक गोष्टीच्या (पाण्याच्या) उदाहरणातून एका श्रेष्ठ आध्यात्मिक संकल्पनेचे (योगी पुरुषाचे) महत्त्व पटवून दिले आहे.

उदाहरणार्थ, पाणी प्यायल्यावर मिळणारे सुख मोठे असले तरी ते काही काळाने नाहीसे होते आणि पुन्हा तहान लागते, हा आपला रोजचा अनुभव आहे. याउलट, चांगल्या गुरूच्या किंवा संतांच्या विचारांनी मिळणारे समाधान हे कायमस्वरूपी असते आणि ते जीवनाला नवी दिशा देते. संत एकनाथांनी 'क्षणिक सुख' आणि 'चिरंतन आनंद' यांतील फरक पाण्याच्या उदाहरणातून अत्यंत प्रभावीपणे मांडला आहे, ज्यामुळे अभंगाचा आशय सहज समजतो.

उत्तर लिहिताना वापरावे असे महत्त्वाचे शब्द: समर्पक तुलना, आध्यात्मिक संकल्पना, जीवनावश्यक, क्षणिक सुख, चिरंतन आनंद, प्रभावी उदाहरण.

प्रश्न ४: 'निजज्ञानाने उद्धार करणे' या संकल्पनेचा तुम्हाला समजलेला अर्थ लिहा.

उत्तर: 'योगी सर्वकाळ सुखदाता' या अभंगात संत एकनाथ सांगतात की, योगी पुरुष 'निजज्ञानाने' लोकांचा उद्धार करतो.

माझ्या मते, 'निजज्ञानाने उद्धार करणे' याचा अर्थ आहे, आत्मज्ञानाच्या माध्यमातून लोकांची भौतिक आणि मानसिक दुःखातून सुटका करणे. 'निजज्ञान' म्हणजे 'मी कोण आहे?', 'जीवनाचा खरा अर्थ काय?' यांसारख्या प्रश्नांची उत्तरे मिळणे. योगी पुरुषाला हे ज्ञान प्राप्त झालेले असते. तो हेच ज्ञान लोकांना देऊन त्यांच्या मनातील अज्ञान, भीती, मोह, माया यांसारखे विकार दूर करतो. जेव्हा माणसाला आत्मज्ञान होते, तेव्हा तो संकटांमध्येही स्थिर राहतो आणि खऱ्या अर्थाने सुखी होतो. हाच खरा 'उद्धार' आहे.

उत्तर लिहिताना वापरावे असे महत्त्वाचे शब्द: आत्मज्ञान, आध्यात्मिक उन्नती, मोह-माया, अज्ञान दूर करणे, मानसिक शांती, जीवनाचा अर्थ.

प्रश्न ५: 'स्वानंदतृप्ती' आणि 'क्षणिक सुख' यांतील फरक अभंगाच्या आधारे स्पष्ट करा.

उत्तर: संत एकनाथांनी 'योगी सर्वकाळ सुखदाता' या अभंगातून 'स्वानंदतृप्ती' आणि 'क्षणिक सुख' यांतील महत्त्वाचा फरक स्पष्ट केला आहे.

अभंगानुसार, 'क्षणिक सुख' म्हणजे पाण्याने मिळणारे सुख. पाणी प्यायल्यावर तहान भागते आणि समाधान मिळते, पण हे सुख तात्पुरते असते, कारण थोड्या वेळाने पुन्हा तहान लागते ('सवेंचि क्षणें तृषितें होती'). याउलट, 'स्वानंदतृप्ती' म्हणजे योगी पुरुषाच्या सहवासाने मिळणारा आत्मिक आनंद. हा आनंद चिरंतन टिकणारा असतो; त्याला कधीही विकृती लागत नाही किंवा तो कधी कमी होत नाही ('सुखासी विकृती पैं नाही'). हे सुख बाह्य गोष्टींवर अवलंबून नसते, तर ते आतून, मनातून मिळणारे समाधान असते.

उत्तर लिहिताना वापरावे असे महत्त्वाचे शब्द: तात्पुरते समाधान, क्षणभंगुर, आत्मिक आनंद, चिरंतन, शाश्वत सुख, आंतरिक समाधान.

Bilingual Poetry Appreciation (रसग्रहण)

मराठी:

कवी: संत एकनाथ
कवितेचा विषय: योगी पुरुष आणि पाणी यांची तुलना करून, योगी पुरुषाचे श्रेष्ठत्व पटवून देणे, हा या अभंगाचा विषय आहे.
मध्यवर्ती कल्पना: पाणी हे माणसाला क्षणिक, भौतिक सुख देते, तर योगी पुरुष हा माणसाला चिरंतन टिकणारे आत्मिक सुख देऊन त्याचा उद्धार करतो, त्यामुळे तो पाण्यापेक्षा श्रेष्ठ आहे, ही या अभंगाची मध्यवर्ती कल्पना आहे.
आवडलेली ओळ: 'जळ वरिवरी क्षाळी मळ । योगिया सबाह्य करी निर्मळ ।'
कविता आवडण्याचे कारण: या अभंगात संत एकनाथांनी दैनंदिन जीवनातील पाण्याच्या उदाहरणातून एक मोठा आध्यात्मिक विचार अत्यंत सोप्या आणि प्रभावी शब्दांत मांडला आहे. ही तुलनात्मक पद्धत मनाला थेट भिडते आणि योगी पुरुषाचे महत्त्व सहज पटवून देते.

English:

Poet: Sant Eknath
Subject of the Poem: The subject of this Abhanga is to establish the superiority of a Yogi by comparing him with water.
Central Idea: The central idea is that water gives momentary, physical pleasure to man, whereas a Yogi gives eternal spiritual bliss and uplifts him, which makes the Yogi superior to water.
Favourite Line: 'Jal varivari kshali mal | Yogiya sabáhya kari nirmal |' (Water washes the external dirt, while a Yogi purifies one inside and out.)
Why I like the poem: In this Abhanga, Sant Eknath has presented a profound spiritual idea in very simple and effective words using the everyday example of water. This comparative method directly appeals to the mind and easily convinces the reader of the Yogi's importance.

मागील बोर्ड परीक्षेत आलेले प्रश्न (Previous Years' Board Questions):

प्रश्न १: योगी पुरुष आणि जीवन (पाणी) यांच्यातील फरक अभंगाच्या आधारे स्पष्ट करा.

उत्तर: प्रस्तुत प्रश्न संत एकनाथ यांच्या 'योगी सर्वकाळ सुखदाता' या अभंगावर आधारित आहे. या अभंगात पाणी आणि योगी पुरुष यांच्यातील फरक विविध दृष्टान्तांतून स्पष्ट केला आहे.

संत एकनाथ सांगतात की, पाणी माणसाच्या शरीरावरील केवळ वरवरचा मळ धुते, तर योगी पुरुष माणसाला आतून आणि बाहेरून पूर्णपणे निर्मळ करतो. पाण्याने मिळणारे सुख हे क्षणिक असते, कारण पाणी प्यायल्यानंतर थोड्या वेळाने पुन्हा तहान लागते. याउलट, योगी पुरुष सर्वकाळ टिकणारे आत्मिक सुख देतो, जे कधीही कमी होत नाही. पाण्याची गोडी फक्त जिभेलाच कळते, तर योगी पुरुषाचा सहवास आणि गोडवा हा माणसाच्या सर्व इंद्रियांना शांत आणि तृप्त करतो.

प्रश्न २: 'तैसे योगियासी खालुतें येणें । जे इहलोकीं जन्म पावणें । जन निववी श्रवणकीर्तनें । निजज्ञानें उद्धरी ।।' या ओळींचे रसग्रहण करा.

उत्तर: प्रस्तुत ओळी संत एकनाथ रचित 'योगी सर्वकाळ सुखदाता' या अभंगातील आहेत. या ओळींमध्ये संत एकनाथांनी योगी पुरुषाच्या जन्माचा उद्देश आणि त्याचे कार्य स्पष्ट केले आहे.

या ओळींचा आशय असा आहे की, ज्याप्रमाणे पाणी ढगांमधून खाली येऊन लोकांना अन्न देऊन तृप्त करते, त्याचप्रमाणे योगी पुरुषाचे 'खालुते येणे' म्हणजे या पृथ्वीवर जन्म घेणे आहे. त्याचा जन्म स्वार्थासाठी नसून लोकांच्या कल्याणासाठी असतो. तो आपल्या कीर्तनाने आणि प्रवचनाने (श्रवणकीर्तनाने) लोकांची मने शांत करतो आणि त्यांना आपल्या आत्मज्ञानाने (निजज्ञानाने) योग्य मार्ग दाखवून त्यांचा भवसागरातून उद्धार करतो. योगी पुरुषाच्या जन्माचे महत्त्व सांगणाऱ्या या ओळी अत्यंत अर्थपूर्ण आहेत.

प्रश्न ३: 'योगी पुरुष हा पाण्यापेक्षाही श्रेष्ठ आहे', हे संत एकनाथांनी विविध दृष्टान्तांतून कसे पटवून दिले आहे?

उत्तर: संत एकनाथ यांनी 'योगी सर्वकाळ सुखदाता' या अभंगात योगी पुरुषाचे श्रेष्ठत्व पटवून देण्यासाठी पाण्याची समर्पक तुलना केली आहे. पाणी आणि योगी यांच्या कार्यातील फरक दाखवून ते आपला विचार सिद्ध करतात.

संत एकनाथ म्हणतात की पाणी बाह्य स्वच्छता करते, तर योगी आंतरिक आणि बाह्य अशी दोन्ही प्रकारची शुद्धी करतो. पाणी क्षणिक सुख देते, तर योगी सर्वकाळ टिकणारा आनंद देतो. पाण्याची गोडी फक्त जिभेला सुख देते, तर योग्याचा गोडवा सर्व इंद्रियांना शांत करतो. शेवटी, पाणी अन्नदान करून लोकांचे जीवन जगवते, तर योगी पुरुष आत्मज्ञान देऊन लोकांचा उद्धार करतो, म्हणजेच त्यांना जीवन-मरणाच्या फेऱ्यातून मुक्त करतो. अशाप्रकारे, भौतिक सुखापेक्षा आत्मिक आनंद श्रेष्ठ असल्यामुळे योगी पाण्यापेक्षा श्रेष्ठ आहे, हे त्यांनी पटवून दिले आहे.

प्रश्न ४: 'उदकाचें सुख तें किती । सवेंचि क्षणें तृषितें होती ।' या ओळीतील विचारसौंदर्य स्पष्ट करा.

उत्तर: प्रस्तुत ओळी संत एकनाथ यांच्या 'योगी सर्वकाळ सुखदाता' या अभंगातील आहेत. या ओळींमधून त्यांनी भौतिक सुखाच्या क्षणभंगुरतेवर नेमके बोट ठेवले आहे.

या ओळींचे विचारसौंदर्य असे आहे की, संत एकनाथ एका अत्यंत सोप्या आणि दैनंदिन अनुभवातून एक मोठा आध्यात्मिक विचार मांडतात. पाणी प्यायल्यावर मिळणारे सुख हे किती आवश्यक असले तरी ते तात्पुरते असते, हे सत्य आहे. या उदाहरणातून ते सूचित करतात की जगातील सर्व भौतिक सुखे ही पाण्यासारखीच क्षणिक आहेत; ती मिळाल्यावर थोडा वेळ बरे वाटते, पण त्यांची आस पुन्हा निर्माण होते. याउलट, खरा आनंद हा आत्मिक असतो, जो चिरंतन टिकतो. हाच विचार त्यांनी पुढील ओळीत योगी पुरुषाच्या स्वानंदतृप्तीच्या वर्णनातून मांडला आहे.

प्रश्न ५: 'जेवीं चंद्रकिरण चकोरांसी। पांखोवा जेवीं पिलियांसी ।' या ओळीतील दृष्टान्त स्पष्ट करा.

उत्तर: 'योगी सर्वकाळ सुखदाता' या अभंगातील या ओळींमध्ये संत एकनाथ यांनी योगी पुरुषाच्या मृदू आणि आश्वासक स्वभावाचे वर्णन करण्यासाठी दोन सुंदर दृष्टान्त वापरले आहेत.

यातील पहिला दृष्टान्त चकोर पक्ष्याचा आहे. अशी कवी कल्पना आहे की चकोर पक्षी केवळ चंद्रकिरणे पिऊन जगतो; चंद्रकिरण हेच त्याचे जीवन आहे. दुसरा दृष्टान्त पिलांचा आहे, ज्यांना आपल्या आईच्या पंखांखाली (पांखोवा) सर्वाधिक सुरक्षित आणि उबदार वाटते. हे दोन्ही दृष्टान्त अत्यंत समर्पक आहेत कारण ते सांगतात की, ज्याप्रमाणे चकोराला चंद्रकिरण आणि पिलांना पंख जीवनावश्यक आणि प्रिय वाटतात, त्याचप्रमाणे योगी पुरुषाचे मृदुत्व, त्याचा सहवास हा सर्वसामान्यांसाठी अत्यंत सुखदायक आणि आश्वासक असतो.

About BhashaLab

BhashaLab is a dynamic platform dedicated to the exploration and mastery of languages - operating both online and offline. Aligned with the National Education Policy (NEP) 2020 and the National Credit Framework (NCrF), we offer language education that emphasizes measurable learning outcomes and recognized, transferable credits.

We offer:

NEP alligned offline language courses for degree colleges - English, Sanskrit, Marathi and Hindi
NEP alligned offline language courses for schools - English, Sanskrit, Marathi and Hindi
Std VIII, IX and X - English and Sanskrit Curriculum Tuitions - All boards
International English Olympiad Tuitions - All classes
Basic and Advanced English Grammar - Offline and Online - Class 3 and above
English Communication Skills for working professionals, adults and students - Offline and Online