3 - Nectar of Good Sayings - सूक्तिसुधा - Class 10 - Amod

BhashaLab
18 hours ago
9 min read

Bilingual Summary

English

This lesson, "Suktisudha," is a collection of seven insightful and didactic verses (subhashitas) from various classical Sanskrit texts, intended for memorization. Each verse imparts a valuable life lesson.

The collection begins by extolling the virtue of knowledge (vidya), describing it as a person's true beauty, a hidden treasure, the bestower of fame and happiness, and the teacher of teachers. It then praises the unwavering nature of steadfast people (dhirah), who never deviate from the path of righteousness, regardless of criticism or praise, fortune or misfortune, or even the fear of death. The third verse highlights the power of silence, explaining that talkative birds like parrots get caged for their speech, while silent herons remain free.

The fourth verse uses the powerful metaphor of the sun, which traverses the sky daily despite numerous obstacles—a one-wheeled chariot, a support-less path, and a lame charioteer—to teach that the success of great beings depends on their inner strength (sattva), not on their equipment. The fifth verse teaches the power of unity (samhati), showing how even weak strands of grass, when woven together into a rope, can bind a mighty elephant. The sixth verse uses the example of a coconut tree to illustrate gratitude; just as the tree provides sweet water for a lifetime remembering the little water it received when young, noble people (sadhavah) never forget a kindness done to them. The collection ends with a humorous verse on the modern obsession with fame, satirically suggesting that one should become famous by any means necessary, even by breaking pots or riding a donkey.

Marathi (मराठी)

"सूक्तिसुधा" हा पाठ म्हणजे विविध अभिजात संस्कृत ग्रंथांमधून घेतलेल्या सात बोधप्रद आणि पठण करण्यायोग्य सुभाषितांचा (श्लोक) संग्रह आहे. प्रत्येक श्लोक जीवनासाठी एक मौल्यवान शिकवण देतो.

या संग्रहाची सुरुवात विद्येच्या महत्त्वापासून होते. विद्येला माणसाचे खरे सौंदर्य, गुप्त धन, कीर्ती आणि सुख देणारी तसेच गुरूंचीही गुरू म्हटले आहे. त्यानंतर धैर्यवान लोकांच्या (धीरः) स्थिर स्वभावाची प्रशंसा केली आहे, जे निंदा किंवा स्तुती, संपत्ती येवो वा जावो, किंवा मृत्यूचे भय असले तरीही न्यायाच्या मार्गापासून कधीही विचलित होत नाहीत. तिसरा श्लोक मौनाच्या शक्तीवर प्रकाश टाकतो; पोपट आणि मैना यांसारखे बोलके पक्षी त्यांच्या बोलण्यामुळे पिंजऱ्यात अडकतात, तर शांत बगळे मात्र मुक्त राहतात.

चौथा श्लोक सूर्याचे प्रभावी रूपक वापरून शिकवण देतो की, एक चाकाचा रथ, सापांनी नियंत्रित केलेले घोडे, आधाराशिवाय मार्ग आणि लंगडा सारथी अशा अनेक अडचणी असूनही सूर्य दररोज आकाश पार करतो. यावरून हे सिद्ध होते की महान लोकांचे यश त्यांच्या साधनांवर नव्हे, तर त्यांच्या आंतरिक सामर्थ्यावर (सत्त्व) अवलंबून असते. पाचवा श्लोक एकतेची शक्ती (संहति) शिकवतो; जसे गवताच्या बारीक काड्या एकत्र करून बनवलेल्या दोराने शक्तिशाली हत्तीलाही बांधता येते, तसेच लहान गोष्टींच्या एकीतून मोठे कार्य साधले जाते. सहावा श्लोक कृतज्ञतेचा गुण नारळाच्या झाडाच्या उदाहरणातून स्पष्ट करतो; जसे लहानपणी मिळालेले थोडे पाणी लक्षात ठेवून नारळाचे झाड आयुष्यभर गोड पाणी देते, त्याचप्रमाणे सज्जन लोक (साधवः) त्यांच्यावर केलेले उपकार कधीही विसरत नाहीत. संग्रहाचा शेवट प्रसिद्धीच्या आधुनिक हव्यासावर एका विनोदी श्लोकाने होतो, ज्यात उपहासाने म्हटले आहे की माणसाने कोणत्याही प्रकारे प्रसिद्ध व्हावे, मग त्यासाठी मडकी फोडावी लागली किंवा गाढवावर बसावे लागले तरी चालेल.

Glossary (शब्दार्थ)

Sanskrit (संस्कृत)	English	Marathi (मराठी)
सूक्तिसुधा	Nectar of good sayings	सुवचनांचा अमृत (सुभाषिते)
प्रच्छन्नगुप्तम्	Well-hidden	चांगल्या प्रकारे लपवलेले
धीराः	Courageous / Steadfast people	धैर्यवान / निश्चयी लोक
न्याय्यात् पथः	From the path of justice	न्यायाच्या मार्गापासून
शुकसारिकाः	Parrots and Mynas	पोपट आणि मैना
सत्त्वे	In inner strength / vigor	सामर्थ्यामध्ये / सत्त्वामध्ये
उपकरणे	In equipment / tools	साधनांमध्ये
संहतिः	Unity / Union	एकता / संघटन
मत्तदन्तिनः	Intoxicated elephants	मस्त हत्ती
कृतम् उपकारम्	A favor done	केलेला उपकार
रासभरोहणम्	Riding on a donkey	गाढवावर बसणे

Line-by-Line Translation

Sanskrit (संस्कृत)	English Translation	Marathi Translation (मराठी भाषांतर)
Verse 1
विद्या नाम नरस्य रूपमधिकं प्रच्छन्नगुप्तं धनम्	Knowledge is indeed a man's greater beauty, a well-hidden treasure.	विद्या म्हणजे माणसाचे अधिकचे सौंदर्य आणि अत्यंत गुप्त धन आहे.
विद्या भोगकरी यशः सुखकरी विद्या गुरूणां गुरुः।	Knowledge is the provider of enjoyment, fame, and happiness; knowledge is the teacher of teachers.	विद्या भोग, कीर्ती आणि सुख देणारी आहे; विद्या गुरूंचीही गुरू आहे.
विद्या बन्धुजनो विदेशगमने विद्या परं दैवतम्	Knowledge is a kinsman when traveling abroad; knowledge is the supreme deity.	परदेशात विद्या नातेवाईकासारखी असते; विद्या सर्वश्रेष्ठ दैवत आहे.
विद्या राजसु पूज्यते न तु धनं विद्याविहीनः पशुः ।।१।।	Knowledge is worshipped among kings, not wealth; a man without knowledge is an animal.	राजांमध्ये विद्येची पूजा होते, धनाची नाही; विद्येशिवाय माणूस पशूसमान आहे.
Verse 2
निन्दन्तु नीतिनिपुणा यदि वा स्तुवन्तु	Let the experts in policy blame or praise,	नीतिनिपुण लोक निंदा करोत अथवा स्तुती करोत,
लक्ष्मीः समाविशतु गच्छतु वा यथेष्टम् ।	Let wealth come or go as it pleases.	लक्ष्मी (संपत्ती) येवो अथवा आपल्या इच्छेप्रमाणे निघून जावो.
अद्यैव वा मरणमस्तु युगान्तरे वा	Let death be today or after ages,	मरण आज येवो किंवा युगांतरानंतर येवो,
न्याय्यात्पथः प्रविचलन्ति पदं न धीराः ।।२।।	The steadfast do not move a step from the path of justice.	धैर्यवान लोक न्यायाच्या मार्गावरून एक पाऊलही ढळत नाहीत.
Verse 3
आत्मनो मुखदोषेण बध्यन्ते शुकसारिकाः।	Parrots and mynas are caged because of the fault of their own mouths (i.e., speech).	पोपट आणि मैना स्वतःच्या तोंडाच्या दोषामुळे (बोलण्यामुळे) बांधले जातात.
बकास्तत्र न बध्यन्ते मौनं सर्वार्थसाधनम् ।।३।।	Herons are not caged there; silence is the means to all ends.	तिथे बगळे मात्र बांधले जात नाहीत; मौन हे सर्व काही साध्य करणारे साधन आहे.
Verse 4
रथस्यैकं चक्रं भुजगयमिताः सप्त तुरगाः	The chariot has one wheel, seven horses are controlled by serpents (reins),	रथाला एकच चाक आहे, सापांनी (लगाम म्हणून) नियंत्रित केलेले सात घोडे आहेत,
निरालम्बो मार्गश्चरणविकलः सारथिरपि।	The path is without support, and the charioteer is also lame.	मार्ग आधाराशिवाय आहे आणि सारथीसुद्धा पायाने अधू आहे.
रविर्यात्येवान्तं प्रतिदिनमपारस्य नभसः	(Yet) the sun travels to the end of the endless sky every day.	(तरीही) सूर्य दररोज अथांग आकाशाच्या अंतापर्यंत जातोच.
क्रियासिद्धिः सत्त्वे भवति महतां नोपकरणे ।।४।।	The success of great ones lies in their inner strength, not in their equipment.	महान लोकांची कार्यसिद्धी त्यांच्या सामर्थ्यात असते, साधनांमध्ये नाही.
Verse 5
अल्पानामपि वस्तूनां संहतिः कार्यसाधिका।	The unity of even small things is a task-accomplisher.	लहान वस्तूंचीही एकता कार्य सिद्ध करणारी असते.
तृणैर्गुणत्वमापन्नैर्बध्यन्ते मत्तदन्तिनः ।।५।।	By blades of grass that have attained the state of a rope, intoxicated elephants are bound.	दोरीचे स्वरूप प्राप्त झालेल्या गवताच्या काड्यांनी मस्त हत्ती बांधले जातात.
Verse 6
प्रथमवयसि पीतं तोयमल्पं स्मरन्तः	Remembering the little water drunk in their early age,	लहानपणी प्यायलेल्या थोड्या पाण्याची आठवण ठेवून,
शिरसि निहितभारा नारिकेला नराणाम् ।	Coconut trees, bearing loads on their heads for men,	नारळाची झाडे माणसांसाठी डोक्यावर भार वाहतात.
ददति जलमनल्पास्वादमाजीवितान्तं	Give water of immense taste until the end of their life.	आणि आयुष्यभर लोकांना अत्यंत स्वादिष्ट पाणी देतात.
न हि कृतमुपकारं साधवो विस्मरन्ति ।। ६ ।।	Indeed, noble people do not forget a favor done to them.	सज्जन लोक (त्यांच्यावर) केलेला उपकार खरोखरच विसरत नाहीत.
Verse 7
घटं भिन्द्यात् पटं छिन्द्यात् कुर्याद्रासभरोहणम् ।	One should break a pot, tear a cloth, (or) ride a donkey.	माणसाने मडके फोडावे, वस्त्र फाडावे, (किंवा) गाढवावर बसावे.
येन केन प्रकारेण प्रसिद्धः पुरुषो भवेत् ।।७।।	By any means whatsoever, a person should become famous.	कोणत्याही प्रकारे माणसाने प्रसिद्ध व्हावे.

Exercises (भाषाभ्यासः)

5.1. Answer in one full sentence in Sanskrit (पूर्णवाक्येन उत्तरं लिखत)

(From श्लोकः १)

अ) का गुरूणां गुरुः ?

उत्तरम्: विद्या गुरूणां गुरुः।

आ) किं राजसु न पूज्यते ?

उत्तरम्: धनं राजसु न पूज्यते।

इ) कः पशुः एव ?

उत्तरम्: विद्याविहीनः नरः पशुः एव।

(From श्लोकः ३)

अ) शुकसारिकाः केन बध्यन्ते ?

उत्तरम्: शुकसारिकाः आत्मनः मुखदोषेण बध्यन्ते।

आ) के न बध्यन्ते ?

उत्तरम्: बकाः तत्र न बध्यन्ते।

(From श्लोकः ४)

अ) रवेः रथस्य कति तुरगाः सन्ति ?

उत्तरम्: रवेः रथस्य सप्त तुरगाः सन्ति।

आ) रवेः सारथिः कीदृशः अस्ति ?

उत्तरम्: रवेः सारथिः चरणविकलः अस्ति।

(From श्लोकः ५)

अ) का कार्यसाधिका भवति ?

उत्तरम्: अल्पानामपि वस्तूनां संहतिः कार्यसाधिका भवति।

आ) कैः मत्तदन्तिनः बध्यन्ते ?

उत्तरम्: गुणत्वम् आपन्नैः तृणैः मत्तदन्तिनः बध्यन्ते।

(From श्लोकः ६)

अ) साधवः किं न विस्मरन्ति ?

उत्तरम्: साधवः कृतम् उपकारं न विस्मरन्ति।

आ) नारिकेलाः किं स्मरन्ति ?

उत्तरम्: नारिकेलाः प्रथमवयसि पीतम् अल्पं तोयं स्मरन्ति।

इ) नारिकेलाः भारं कुत्र वहन्ति ?

उत्तरम्: नारिकेलाः शिरसि भारं वहन्ति।

(From श्लोकः ७)

अ) नरः किं छिन्द्यात् ?

उत्तरम्: नरः पटं छिन्द्यात्।

आ) मनुजः किं भिन्द्यात् ?

उत्तरम्: मनुजः घटं भिन्द्यात्।

5.2. Answer in your medium's language (माध्यमभाषया उत्तरत)

(From श्लोकः १) 'विद्या नाम नरस्य' इति श्लोकाधारेण विद्यायाः महत्त्वं लिखत ।

English According to the verse, knowledge (vidya) is of supreme importance in a person's life. It is considered a person's true and greater beauty, surpassing physical appearance. It is a hidden treasure that cannot be stolen. Knowledge brings worldly pleasures, fame, and happiness. It acts as a guide and is therefore the "teacher of teachers". When traveling to foreign lands, knowledge is like a kinsman or a brother, providing support and guidance. It is revered even by kings, who value wisdom over material wealth. The verse concludes powerfully by stating that a person devoid of knowledge is no better than an animal.

Marathi (मराठी) श्लोकानुसार, माणसाच्या जीवनात विद्येचे महत्त्व सर्वश्रेष्ठ आहे. विद्येला माणसाचे बाह्य रूपापेक्षा श्रेष्ठ, खरे सौंदर्य मानले जाते. ती एक अशी गुप्त संपत्ती आहे जी कोणी चोरू शकत नाही. विद्या माणसाला भौतिक सुख, प्रसिद्धी आणि आनंद मिळवून देते. ती मार्गदर्शकाची भूमिका बजावते, म्हणून तिला "गुरूंचीही गुरू" म्हटले आहे. परदेशात प्रवास करताना विद्या नातेवाईकाप्रमाणे आधार आणि मार्गदर्शन करते. राजांकडूनही धनापेक्षा विद्येला अधिक मान दिला जातो व तिची पूजा केली जाते. श्लोकाच्या शेवटी म्हटले आहे की, विद्येशिवाय माणूस पशूसारखाच असतो, यावरून विद्येचे महत्त्व स्पष्ट होते.

(From श्लोकः २) 'न्याय्यात्पथः प्रविचलन्ति पदं न धीराः ।' इति सूक्तिं स्पष्टीकुरुत ।

English This saying means that steadfast and courageous people (dhirah) never deviate even a single step from the path of righteousness and justice. Their principles are absolute and not influenced by external circumstances. Whether experts in morality praise or criticize them, whether wealth comes to them or leaves them, or whether they face the prospect of immediate death or a long life, their resolve remains unshaken. They adhere to what is right, demonstrating immense mental strength and integrity.

Marathi (मराठी) या सुवचनाचा अर्थ असा आहे की धैर्यवान आणि निश्चयी लोक (धीरः) न्याय आणि नीतिमत्तेच्या मार्गावरून एक पाऊलही मागे हटत नाहीत. त्यांची तत्त्वे ठाम असतात आणि बाह्य परिस्थितीनुसार बदलत नाहीत. नीतिवान लोकांनी त्यांची स्तुती करो वा निंदा, त्यांच्याकडे संपत्ती येवो वा जावो, किंवा त्यांना त्वरित मृत्यू येण्याची शक्यता असो वा दीर्घायुष्य लाभो, त्यांचा निश्चय कधीही डळमळत नाही. ते नेहमी योग्य मार्गाचेच अनुसरण करतात, जे त्यांच्या प्रचंड मानसिक सामर्थ्याचे आणि सचोटीचे प्रतीक आहे.

(From श्लोकः ४) 'क्रियासिद्धिः सत्त्वे भवति' इति सूर्यस्य उदाहरणेन स्पष्टीकुरुत ।

English The saying 'Success depends on inner strength, not on equipment' is explained using the example of the Sun God (Ravi). Despite facing numerous and significant limitations, the sun unfailingly completes its daily journey across the vast sky. These obstacles include having a chariot with only one wheel, seven horses reined by serpents, a path that has no physical support, and a charioteer who is lame. This proves that the sun's success is not due to perfect tools but due to its own inherent power and determination (sattva). This implies that great individuals achieve their goals through their own potential and willpower, not by relying on external resources.

Marathi (मराठी) 'कार्याची सिद्धी साधनांवर नव्हे, तर स्वतःच्या सामर्थ्यावर अवलंबून असते' हे वचन सूर्याच्या उदाहरणाने स्पष्ट केले आहे. सूर्यदेवाला (रवि) अनेक मोठ्या अडचणी असूनही, तो दररोज आपले विशाल आकाश पार करण्याचे कार्य न चुकता पूर्ण करतो. त्याच्या रथाला फक्त एक चाक आहे, त्याचे सात घोडे सापांच्या लगामाने बांधलेले आहेत, त्याचा मार्ग निराधार आहे आणि त्याचा सारथीसुद्धा लंगडा आहे. यावरून हे सिद्ध होते की सूर्याचे यश त्याच्या साधनांमुळे नाही, तर त्याच्या स्वतःच्या आंतरिक शक्ती आणि दृढनिश्चयामुळे (सत्त्व) आहे. याचा अर्थ असा की, महान व्यक्ती बाह्य साधनांवर अवलंबून न राहता आपल्या स्वतःच्या सामर्थ्याने आणि इच्छाशक्तीने ध्येय साध्य करतात.

(From श्लोकः ५) 'संहतिः कार्यसाधिका' इति सूक्तिं स्पष्टीकुरुत ।

English This saying means that unity (samhati) can accomplish any task. The power of unity is illustrated with a simple yet powerful example. A single blade of grass is weak and insignificant. However, when many such blades of grass are twisted together to form a rope, they become strong enough to bind even a powerful, intoxicated elephant. This teaches us that even if individuals are weak on their own, when they come together and work in unity, they can achieve great and difficult tasks.

Marathi (मराठी) या सुवचनाचा अर्थ असा आहे की एकता (संहति) कोणतेही कार्य पूर्ण करू शकते. एकतेची शक्ती एका सोप्या पण प्रभावी उदाहरणाने स्पष्ट केली आहे. गवताची एक काडी कमकुवत आणि क्षुल्लक असते. परंतु, जेव्हा अशा अनेक काड्या एकत्र करून एक दोरी बनवली जाते, तेव्हा ती इतकी मजबूत होते की एका शक्तिशाली, मस्त हत्तीलाही बांधू शकते. यावरून आपल्याला ही शिकवण मिळते की, जरी व्यक्ती एकट्याने कमकुवत असल्या तरी, जेव्हा त्या एकत्र येतात आणि एकजुटीने काम करतात, तेव्हा ते महान आणि कठीण कार्ये साध्य करू शकतात.

5.3. Diagram/Flowchart Answers (जालरेखाचित्रं/प्रवाहिजालं पूरयत)

विद्या (Knowledge)

प्रच्छन्नगुप्तं धनम् (Well-hidden treasure)
गुरूणां गुरुः (Teacher of teachers)
परं दैवतम् (Supreme deity)
नरस्य अधिकं रूपम् (Man's greater beauty)

रवेः क्रियासिद्धौ प्रत्यूहाः (Obstacles in the Sun's Accomplishment)

रथस्य एकं चक्रम् (The chariot's one wheel)
निरालम्बः मार्गः (A path without support)
सप्त भुजगयमिताः तुरगाः (Seven horses reined by serpents)
चरणविकलः सारथिः (A lame charioteer)

About BhashaLab:

BhashaLab is a dynamic platform dedicated to the exploration and mastery of languages - operating both online and offline. Aligned with the National Education Policy (NEP) 2020 and the National Credit Framework (NCrF), we offer language education that emphasizes measurable learning outcomes and recognized, transferable credits.

We offer:

NEP alligned offline language courses for degree colleges - English, Sanskrit, Marathi and Hindi
NEP alligned offline language courses for schools - English, Sanskrit, Marathi and Hindi
Std VIII, IX and X - English and Sanskrit Curriculum Tuitions - All boards
International English Olympiad Tuitions - All classes
Basic and Advanced English Grammar - Offline and Online - Class 3 and above
English Communication Skills for working professionals, adults and students - Offline and Online