13. चित्रकाव्यम् - Pictorial Poetry (Chitrakavyam) - Class 10 - Amod
- Nov 10
- 9 min read
Updated: Nov 13
Bilingual Summary
English
This lesson, "Chitrakavyam," is a collection of different "clever" verses that showcase the beauty and intellectual depth of the Sanskrit language. These verses are like puzzles and witty observations. The lesson includes:
Antaralapa (Internal Answer): A verse with four questions, where the answers are hidden within the questions themselves (e.g., "Who did Krishna kill?" Answer: Kamsam / "Kamsa").
Anyokti (Indirect-Saying): An advisory verse to a Chataka bird, telling it not to beg from every cloud, as only some give rain while others just thunder. This indirectly advises people not to beg from every rich person, as not all are generous.
Hasyokti (Humorous Verse): A satirical verse that salutes a doctor (वैद्यराज) as the "brother of Yama (God of Death)," stating that while Yama only takes life, the doctor takes both life and money.
Kartrigupta Prahelika (Hidden-Subject Riddle): A riddle about who took Sita from the demons to Janaka's city. The answer, रावणः (Ravana), is found by interpreting राक्षसेभ्यः as राक्षसानाम् इभ्यः (King of Rakshasas).
Prahelika (Riddle): A riddle about a person who is not a devotee but rings a bell, and is not a beggar but still asks for money. The answer, लोकयानवाहकः (bus conductor), is hidden in the verse.
Samasyapurti (Verse Completion): A verse describing a golden pot falling from a young woman's hand during Rama's coronation, with the last line being just the sound it makes: "ṭhaṇṭhaṁ ṭhaṭhaṁ ṭhaṁ ṭhaṭhaṭhaṁ ṭhaṭhaṁ ṭhaḥ."
Vakovakyam (Dialogue): A witty dialogue between Lakshmi and Parvati, where Lakshmi mockingly asks about the "beggar" (Shiva), and Parvati cleverly retorts by applying all the same descriptors to Vishnu (e.g., as Vamana, the beggar).
Marathi (मराठी)
'चित्रकाव्यम्' हा पाठ म्हणजे संस्कृत भाषेचे सौंदर्य आणि बौद्धिक खोली दर्शविणाऱ्या विविध 'चतुर' श्लोकांचा संग्रह आहे. हे श्लोक कोडी आणि विनोदी निरीक्षणांसारखे आहेत. या पाठात हे प्रकार समाविष्ट आहेत: १. अन्तरालाप (श्लोकांतर्गत उत्तर): एक श्लोक ज्यात चार प्रश्न आहेत, ज्यांची उत्तरे प्रश्नांमध्येच लपलेली आहेत (उदा. "कृष्णाने कोणाला मारले?" उत्तर: कंसं जघान - कंसाला मारले). २. अन्योक्ति (अप्रत्यक्ष कथन): चातक पक्ष्याला उद्देशून एक उपदेशात्मक श्लोक, जो सांगतो की प्रत्येक ढगाकडे याचना करू नकोस, कारण काहीच पाऊस देतात तर बाकीचे फक्त गडगडतात. हा श्लोक अप्रत्यक्षपणे लोकांना सल्ला देतो की प्रत्येक श्रीमंत व्यक्तीकडे याचना करू नये, कारण सर्वच दानशूर नसतात. ३. हास्योक्ति (विनोदी श्लोक): एक व्यंगात्मक श्लोक जो डॉक्टरला (वैद्यराज) 'यमराजाचा भाऊ' म्हणून नमस्कार करतो. त्यात म्हटले आहे की यम फक्त प्राण हरण करतो, पण डॉक्टर तर प्राण आणि पैसे दोन्ही हरण करतो. ४. कर्तृगुप्ता प्रहेलिका (कर्ता लपलेले कोडे): सीतेला राक्षसांकडून जनकपुरीला कोणी नेले, याबद्दलचे हे कोडे आहे. याचे उत्तर रावणः (Ravana) हे राक्षसेभ्यःचा अर्थ राक्षसानाम् इभ्यः (राक्षसांचा राजा) असा लावल्यास मिळते. ५. प्रहेलिका (कोडे): एका अशा व्यक्तीबद्दलचे कोडे, जो भक्त नसूनही घंटा वाजवतो, आणि भिकारी नसूनही पैसे मागतो. याचे उत्तर लोकयानवाहकः (बस कंडक्टर) असे आहे. ६. समस्यापूर्ती (श्लोक पूर्ण करणे): रामाच्या अभिषेकाच्या वेळी एका युवतीच्या हातातून सोन्याचा घडा निसटून पडल्याचे वर्णन करणारा श्लोक, ज्याची शेवटची ओळ फक्त 'ठंठं ठठं ठं ठठठं ठठं ठः' असा आवाज आहे. ७. वाकोवाक्यम् (संवाद): लक्ष्मी आणि पार्वती यांच्यातील एक चतुर संवाद. यात लक्ष्मी उपहासाने 'भिकाऱ्या'बद्दल (शिव) विचारते, आणि पार्वती चतुराईने तेच सर्व विशेषणे विष्णूला (उदा. वामन अवतारातील भिकारी) लावून सडेतोड उत्तर देते.
Glossary (शब्दार्थ)
Sanskrit (संस्कृत) | English | Marathi (मराठी) |
संजघान | (He) killed | (त्याने) मारले |
दारपोषणरताः | Engaged in supporting (their) wives | पत्नीच्या पोषणात मग्न |
बाधते | Bothers, troubles | त्रास देतो |
चातक | The Chataka bird (said to drink only rainwater) | चातक पक्षी |
अम्भोदाः | Clouds | ढग |
आर्द्रयन्ति | (They) moisten, drench | ओले करतात |
वसुधाम् | The earth | पृथ्वी |
वृथा | In vain, uselessly | व्यर्थ |
मा ब्रूहि | Do not speak | बोलू नकोस |
दीनं वचः | Pitiful words, words of begging | गयावया/दीनवाणी |
यमराजसहोदर | O brother of Yama (God of Death) | हे यमराजाच्या भावा |
हरति | (He/She/It) takes away, steals | हरण करतो |
सुता | Daughter | मुलगी |
ययौ | (He) went | (तो) गेला |
कर्तृपदं | The subject (of the verb) | कर्ता (क्रिया करणारा) |
नादयते | (He) rings, causes to sound | वाजवतो |
याचते | Begs, asks for | मागतो, याचना करतो |
रामाभिषेके | During Rama's coronation | रामाच्या राज्याभिषेकाच्या वेळी |
आहरन्त्याः | (Of the woman) who was bringing | (पाणी) आणणाऱ्या (स्त्रीच्या) |
सृतः | Slipped | निसटला |
हेमघटः | Golden pot | सोन्याचा घडा |
सोपानमार्गेण | By the way of the staircase | पायऱ्यांच्या मार्गावर |
भिक्षुः | Beggar | भिकारी |
बलेर्मखे | In the sacrifice of (King) Bali | बळीराजाच्या यज्ञात |
पशुपतिः | Lord of animals (Shiva) | पशुपती (शंकर) |
पन्नगभूषणः | (One who is) adorned with snakes (Shiva) | ज्याचे भूषण साप आहेत (शंकर) |
शेते | (He) lies down, sleeps | झोपतो |
विषादम् | Sorrow (or 'poison-eater', Shiva) | दुःख (किंवा 'विष खाणारा', शिव) |
चला | Fickle, unsteady (Lakshmi) | चंचल (लक्ष्मी) |
पातु वः | May (it) protect you (all) | (ते) तुमचे रक्षण करो |
Verse-by-Verse Translation (श्लोक भाषांतर)
Sanskrit (संस्कृत) | English Translation | Marathi Translation (मराठी भाषांतर) |
कं संजघान कृष्णः ? का शीतलवाहिनी गङ्गा । | Who did Krishna kill? Which Ganga flows coolly? | कृष्णाने कोणाला मारले? कोणती गंगा थंड वाहते? |
के दारपोषणरताः ? कं बलवन्तं न बाधते शीतम् ।।१।। | Who are engrossed in supporting their wives? Which strong person is not bothered by the cold? | कोण पत्नीच्या पोषणात मग्न असतात? कोणत्या बलवानाला थंडी वाजत नाही? |
(अन्तरालापः) | (Answers hidden within): (Kamsam), (Kashitalavahini), (Kedara-poshanaratah), (Kambalavantam) | (उत्तरे): (कंसं), (काशीतलवाहिनी), (केदारपोषणरताः), (कंबलवन्तं) |
रे रे चातक सावधानमनसा मित्र क्षणं श्रूयताम् | O friend Chataka, listen for a moment with a careful mind. | अरे मित्रा चातका, क्षणभर सावध मनाने ऐक. |
अम्भोदा बहवोऽपि सन्ति गगने सर्वेऽपि नैतादृशाः । | There are many clouds in the sky, (but) not all are like this (i.e., generous). | आकाशात पुष्कळ ढग आहेत, (पण) सर्व काही सारखे (दानशूर) नसतात. |
केचिद् वृष्टिभिरार्द्रयन्ति वसुधां गर्जन्ति केचिद् वृथा | Some drench the earth with rain, some just thunder in vain. | काही (ढग) पावसाने पृथ्वीला ओले करतात, तर काही व्यर्थच गडगडतात. |
यं यं पश्यसि तस्य तस्य पुरतो मा ब्रूहि दीनं वचः ।।२।। | In front of each one you see, do not speak (your) pitiful words. | ज्याला ज्याला तू पाहशील, त्या प्रत्येकासमोर दीनवाणी बोलू नकोस. ।।२।। |
वैद्यराज नमस्तुभ्यं यमराजसहोदर । | Salutations to you, O king of doctors, the brother of Yama (God of Death). | हे यमराजाचे भाऊ, वैद्यराजा, तुला नमस्कार असो. |
यमस्तु हरति प्राणान् त्वं तु प्राणान् धनानि च ।।३।। | Yama takes only the life, but you take both life and wealth. | यम तर (फक्त) प्राण हरण करतो, पण तू तर प्राण आणि संपत्ती दोन्ही (हरण करतो). ।।३।। |
राक्षसेभ्यः सुतां हृत्वा जनकस्य पुरीं ययौ । | He, having taken the daughter from the demons, went to Janaka's city. | (तो) राक्षसांकडून मुलगी पळवून जनकाच्या नगरीत गेला. |
अत्र कर्तृपदं गुप्तं यो जानाति स पण्डितः ।।४।। | Here the subject (doer) is hidden; he who knows it is a scholar. | येथे कर्ता लपलेला आहे; जो ते जाणतो तो पंडित. (उत्तर: रावणः). ।।४।। |
अयं न भक्तो न च पूजको वा घण्टां स्वयं नादयते तथापि । | This (person) is not a devotee, nor a worshipper, yet he rings the bell himself. | हा (माणूस) भक्त नाही किंवा पूजकही नाही, तरीही तो स्वतःच घंटा वाजवतो. |
धनं जनेभ्यः किल याचतेऽयं न याचको वा नच निर्धनो वा ।।५।। | He indeed asks for money from people, (but) he is not a beggar, nor is he poor. | तो लोकांकडून पैसे मागतो, (पण) तो भिकारी नाही किंवा गरीबही नाही. (उत्तर: लोकयानवाहकः/बस कंडक्टर). ।।५।। |
रामाभिषेके जलमाहरन्त्या हस्तात् सृतो हेमघटो युवत्याः । | During Rama's coronation, a golden pot slipped from the hand of a young woman bringing water. | रामाच्या राज्याभिषेकाच्या वेळी, पाणी आणणाऱ्या एका युवतीच्या हातातून सोन्याचा घडा निसटला. |
सोपानमार्गेण करोति शब्दं ठंठं ठठं ठं ठठठं ठठं ठः ।।६।। | On the staircase, it makes the sound: "ṭhaṇṭhaṁ ṭhaṭhaṁ ṭhaṁ ṭhaṭhaṭhaṁ ṭhaṭhaṁ ṭhaḥ." | तो पायऱ्यांवर "ठंठं ठठं ठं ठठठं ठठं ठः" असा आवाज करतो. ।।६।। |
भिक्षुः क्वास्ति बलेर्मखे पशुपतिः किं नास्त्यसौ गोकुले | (Lakshmi:) "Where is the beggar?" (Parvati:) "In Bali's sacrifice." (L:) "Pashupati?" (P:) "Is he not in Gokul?" | (लक्ष्मी:) "भिकारी (शिव) कुठे आहे?" (पार्वती:) "बळीच्या यज्ञात." (ल:) "पशुपती?" (पा:) "तो गोकुळात नाही का?" |
मुग्धे पन्नगभूषणः सखि सदा शेते च तस्योपरि । | (L:) "O simple one, the one adorned with snakes?" (P:) "Friend, he (Vishnu) always sleeps on top of him (Shesha)!" | (ल:) "हे भामटे, सापाचे दागिने घालणारा?" (पा:) "सखे, तो (विष्णू) नेहमी त्याच्यावर (शेषावर) झोपतो!" |
आर्ये मुञ्च विषादमाशु कमले नाहं प्रकृत्या चला | (L:) "Noble one, give up vishada (sorrow/Shiva)!" (P:) "O Kamala, I am not fickle by nature (like you)." | (ल:) "आर्ये, लवकर विषाद (दुःख/शिव) सोड!" (पा:) "हे कमले (लक्ष्मी), मी तुझ्यासारखी स्वभावाने चंचल नाही." |
चेत्थं वै गिरिजासमुद्रसुतयोः सम्भाषणं पातु वः ।।७।। | Thus, may this dialogue between Girija (Parvati) and the 'Daughter of the Ocean' (Lakshmi) protect you all. | अशा प्रकारे, गिरिजा (पार्वती) आणि समुद्रसुता (लक्ष्मी) यांच्यातील हा संवाद तुमचे रक्षण करो. ।।७।। |
Exercises (भाषाभ्यासः)
(श्लोकः १)
१. पूर्णवाक्येन उत्तरत । अ) कृष्णः कं जघान ? उत्तरम्: कृष्णः कंसं जघान । आ) दारपोषणे के रताः ? उत्तरम्: केदारपोषणरताः (जनाः) दारपोषणे रताः । इ) कं शीतं न बाधते ? उत्तरम्: कम्बलवन्तं जनं शीतं न बाधते ।
४. 'कं संजघान' इति श्लोकं माध्यमभाषया स्पष्टीकुरुत ।
English: This verse is a riddle of the 'Antaralapa' type, where four questions are asked. The cleverness lies in the fact that the answer to each question is hidden within the question itself, formed by joining words.
"कं संजघान कृष्णः?" (Who did Krishna kill?) Answer: कंसं जघान (He killed Kamsa).
"का शीतलवाहिनी गङ्गा?" (Which Ganga flows coolly?) Answer: काशीतलवाहिनी (The one that flows in the region of Kashi).
"के दारपोषणरताः?" (Who are engaged in supporting wives?) Answer: केदारपोषणरताः (Those engaged in cultivating fields, i.e., farmers, who support their families).
"कं बलवन्तं न बाधते शीतम्?" (Which strong person is not bothered by cold?) Answer: कम्बलवन्तं (The one who has a blanket).
Marathi (मराठी): हा श्लोक 'अन्तरालाप' प्रकाराचा आहे, ज्यात चार प्रश्न विचारले आहेत. याची गंमत अशी आहे की प्रत्येक प्रश्नाचे उत्तर हे त्या प्रश्नातच शब्द जोडून लपलेले आहे. १. "कं संजघान कृष्णः?" (कृष्णाने कोणाला मारले?) उत्तर: कंसं जघान (कंसाला मारले). २. "का शीतलवाहिनी गङ्गा?" (कोणती गंगा थंड वाहते?) उत्तर: काशीतलवाहिनी (जी काशीच्या प्रदेशातून वाहते). ३. "के दारपोषणरताः?" (पत्नीच्या पोषणात कोण मग्न असतात?) उत्तर: केदारपोषणरताः (जे शेतीच्या पोषणात मग्न असतात, म्हणजेच शेतकरी, जे आपल्या कुटुंबाचे पोषण करतात). ४. "कं बलवन्तं न बाधते शीतम्?" (कोणत्या बलवानाला थंडी वाजत नाही?) उत्तर: कम्बलवन्तं (ज्याच्याकडे 'कंबल' म्हणजे घोंगडी/कांबळे आहे, त्याला).
(श्लोकः २)
१. पूर्णवाक्येन उत्तरत । अ) गगने के सन्ति ? उत्तरम्: गगने बहवः अम्भोदाः सन्ति । आ) कविः कं 'मित्र' इति सम्बोधयति ? उत्तरम्: कविः चातकं 'मित्र' इति सम्बोधयति । इ) जलदाः काम् आर्द्रयन्ति ? उत्तरम्: जलदाः वसुधाम् आर्द्रयन्ति ।
४. 'रे रे चातक' इति श्लोकं माध्यमभाषया स्पष्टीकुरुत ।
English: This verse is an 'Anyokti' or indirect saying. The poet addresses the Chataka bird, advising it not to beg from every cloud it sees. He says that many clouds just thunder uselessly, while only a few actually provide rain. Through the metaphor of the bird and clouds, the poet is actually advising needy people not to beg from every rich person they meet, as not all of them are generous; many are just "all talk" and will not help.
Marathi (मराठी): हा श्लोक 'अन्योक्ती' (अप्रत्यक्ष कथन) प्रकारचा आहे. कवी चातक पक्ष्याला उद्देशून म्हणतो की, त्याने दिसणाऱ्या प्रत्येक ढगापुढे याचना करू नये. कवी सांगतो की बरेच ढग फक्त व्यर्थ गडगडतात, तर काही मोजकेच ढग पाऊस देऊन पृथ्वीला ओले करतात. या पक्षी आणि ढगांच्या रूपकाद्वारे, कवी खऱ्या अर्थाने गरजू लोकांना सल्ला देत आहे की, त्यांनी भेटणाऱ्या प्रत्येक श्रीमंत माणसापुढे हात पसरू नये, कारण सर्वच श्रीमंत लोक दानशूर नसतात; बरेच जण फक्त 'बढाया' मारणारे असतात आणि मदत करत नाहीत.
(श्लोकः ३)
१. पूर्णवाक्येन उत्तरत । अ) कविः कं नमति? उत्तरम्: कविः वैद्यराजं नमति । आ) कौ प्राणान् हरतः ? उत्तरम्: यमः वैद्यराजः च प्राणान् हरतः । इ) वैद्यः किं किं हरति ? उत्तरम्: वैद्यः प्राणान् धनानि च हरति ।
५. 'वैद्यराज नमस्तुभ्यम्' अस्य श्लोकस्य स्पष्टीकरणं माध्यमभाषया लिखत ।
English: This is a humorous verse (Hasyokti) that satirizes greedy or incompetent doctors. The poet says: "Salutations to you, O king of doctors, you who are the brother of Yama (God of Death). Yama only takes away the life, but you (the doctor) take away both life and money!"
Marathi (मराठी): हा एक विनोदी श्लोक (हास्योक्ति) आहे, जो लोभी किंवा अकुशल डॉक्टरांवर व्यंग करतो. कवी म्हणतात: "हे यमराजाचे भाऊ, वैद्यराजा, तुला नमस्कार असो. यम तर फक्त प्राण हरण करतो, पण तू (डॉक्टर) तर प्राण आणि पैसे दोन्ही हरण करतोस!"
६. जालरेखाचित्रं पूरयत । (हरति)
यमराजः -> प्राणान्
वैद्यराजः -> प्राणान्; धनानि
(श्लोकः ४)
१. पूर्णवाक्येन उत्तरत । अ) जनकस्य सुतां हृत्वा कः ययौ ? उत्तरम्: 'राक्षसेभ्यः' (राक्षसानाम् इभ्यः) नाम रावणः जनकस्य सुतां हृत्वा (स्व)पुरीं ययौ । आ) अत्र कर्तृपदं किम् ? उत्तरम्: अत्र कर्तृपदं 'राक्षसेभ्यः' (नाम रावणः) इति गुप्तम् अस्ति ।
(श्लोकः ५)
१. पूर्णवाक्येन उत्तरत । अ) कः धनं याचते ? उत्तरम्: (प्रहेलिकायाः उत्तरानुसारं) 'लोकयानवाहकः' (बस-कंडक्टर) धनं याचते । आ) 'अयं न भक्तो' इति प्रहेलिकायाः उत्तरं किम् ? उत्तरम्: 'अयं न भक्तो' इति प्रहेलिकायाः उत्तरं 'लोकयानवाहकः' (बस-वाहकः / कंडक्टर) इति वर्तते ।
३. जालरेखाचित्रं पूरयत । (लोकयानवाहकः)
न भक्तः
न पूजकः
न याचकः
न निर्धनः
(श्लोकः ६)
१. पूर्णवाक्येन उत्तरत । अ) कः शब्दं करोति ? उत्तरम्: (युवत्याः हस्तात् पतितः) हेमघटः शब्दं करोति । आ) कस्याः हस्तात् सुवर्णघटः पतितः ? उत्तरम्: युवत्याः हस्तात् सुवर्णघटः पतितः ।
३. 'रामाभिषेके' अस्य श्लोकस्य स्पष्टीकरणं माध्यमभाषया लिखत ।
English: This verse is an example of 'Samasyapurti' (completing a puzzle-verse). The last line, "ṭhaṇṭhaṁ ṭhaṭhaṁ ṭhaṁ ṭhaṭhaṭhaṁ ṭhaṭhaṁ ṭhaḥ," is the 'problem' (samasyā) which seems meaningless. The poet cleverly builds a context for it in the first three lines: "During Rama's coronation, a golden pot slipped from the hand of a young woman bringing water. On the staircase, it makes the sound: (the sound)." Thus, the meaningless sound becomes the logical and vivid description of a pot tumbling down the stairs.
Marathi (मराठी): हा श्लोक 'समस्यापूर्ती'चे एक उदाहरण आहे. यातील शेवटची ओळ, "ठंठं ठठं ठं ठठठं ठठं ठः," ही 'समस्या' आहे, जी निरर्थक वाटते. कवीने पहिल्या तीन ओळींमध्ये या ओळीसाठी एक चतुर संदर्भ तयार केला आहे: "रामाच्या राज्याभिषेकाच्या वेळी, पाणी आणणाऱ्या एका युवतीच्या हातातून सोन्याचा घडा निसटला. तो पायऱ्यांवर (असा) आवाज करतो: (तो आवाज)." अशा प्रकारे, ती निरर्थक वाटणारी ओळ पायऱ्यांवरून गडगडत जाणाऱ्या घागरीच्या आवाजाचे एक तार्किक आणि समर्पक वर्णन बनते.
(श्लोकः ७)
१. पूर्णवाक्येन उत्तरत । अ) श्लोके कयोः सम्भाषणं वर्तते ? उत्तरम्: श्लोके गिरिजासमुद्रसुतयोः (पार्वतीलक्ष्म्योः) सम्भाषणं वर्तते । आ) श्लोके निर्दिष्टानि सम्बोधनपदानि लिखत । उत्तरम्: श्लोके निर्दिष्टानि सम्बोधनपदानि सन्ति - 'मुग्धे', 'सखि', 'आर्ये', 'कमले' । इ) विष्णुः भिक्षुरूपेण कुत्र गच्छति ? उत्तरम्: विष्णुः भिक्षुरूपेण (वामनरूपेण) बलेः मखे गच्छति । ई) विष्णुः कुत्र शेते ? उत्तरम्: विष्णुः पन्नगस्य (शेषस्य) उपरि शेते ।
About BhashaLab
BhashaLab is a dynamic platform dedicated to the exploration and mastery of languages - operating both online and offline. Aligned with the National Education Policy (NEP) 2020 and the National Credit Framework (NCrF), we offer language education that emphasizes measurable learning outcomes and recognized, transferable credits.
We offer:
1. NEP alligned offline language courses for degree colleges - English, Sanskrit, Marathi and Hindi
2. NEP alligned offline language courses for schools - English, Sanskrit, Marathi and Hindi
3. Std VIII, IX and X - English and Sanskrit Curriculum Tuitions - All boards
4. International English Olympiad Tuitions - All classes
5. Basic and Advanced English Grammar - Offline and Online - Class 3 and above
6. English Communication Skills for working professionals, adults and students - Offline and Online
Contact: +91 86577 20901, +91 97021 12044
Mail: info@bhashalab.com
Website: www.bhashalab.com
Found any mistakes or suggestions? Click here to send us your feedback!