12. आदिशङ्कराचार्यः - Adi Shankaracharya - Class 10 - Amod

Nov 8
9 min read

Updated: Nov 13

Bilingual Summary

English

This lesson presents two significant incidents from the life of Adi Shankaracharya, the great philosopher of Advaita Vedanta.

The first incident describes how he obtained his mother's permission for sannyasa (renunciation). Born in Kaladi, Kerala, Shankara was a child prodigy who mastered the Vedas and Shastras at a young age. He was strongly inclined towards renunciation, but his mother, Aryamba, wished for him to marry. One day, while bathing in the Purna river, a crocodile caught his leg. Shankara cried out to his mother that he was about to die and his last wish was to become a sannyasi. The helpless and grieving mother finally gave her permission. Miraculously, the crocodile then released him. Shankara, after promising to return to his mother whenever she needed him, left home to become a disciple of Govinda Bhagavatpada.

The second incident highlights his philosophy on knowledge. While going to the Ganga with his disciples, Shankaracharya encountered a man from a low caste. His disciples, asking the man to move away, were questioned by him: "Who are you asking to move? The body, which is made of the same five elements for all? Or the soul (Atman), which is a part of the divine and the same in all?" Struck by the profound truth in this question, Shankaracharya bowed to the man, realizing that one who imparts knowledge, regardless of their social standing, is a Guru. He composed the 'Manisha Panchakam' on the spot.

Marathi (मराठी)

या पाठात अद्वैत वेदान्ताचे महान तत्त्वज्ञ आदिशंकराचार्यांच्या जीवनातील दोन महत्त्वाचे प्रसंग दिले आहेत.

पहिला प्रसंग ते संन्यास घेण्यासाठी आपल्या आईची परवानगी कशी मिळवतात हे वर्णन करतो. केरळमधील कालडी येथे जन्मलेले शंकर हे एक बाळ-प्रतिभासंपन्न होते, ज्यांनी लहान वयातच वेद-वेदांगांमध्ये प्रावीण्य मिळवले. त्यांचा कल संन्यासाकडे होता, पण त्यांची आई आर्याम्बा हिची इच्छा त्यांच्या लग्नाची होती. एके दिवशी, पूर्णा नदीत स्नान करत असताना एका मगरीने त्यांचा पाय पकडला. शंकर आईला ओरडून म्हणाले की ते मरणार आहेत आणि संन्यासी होणे ही त्यांची शेवटची इच्छा आहे. हतबल आणि दुःखी आईने अखेरीस परवानगी दिली. आश्चर्य म्हणजे, मगरीने लगेच त्यांना सोडून दिले. त्यानंतर, 'जेव्हा तू माझी आठवण करशील तेव्हा मी तुझ्याकडे येईन' असे वचन आईला देऊन, शंकर गोविंद भगवत्पादांचे शिष्य होण्यासाठी घराबाहेर पडले.

दुसरा प्रसंग ज्ञानाबद्दलचे त्यांचे तत्त्वज्ञान स्पष्ट करतो. आपल्या शिष्यांसह गंगेवर स्नानासाठी जात असताना, शंकराचार्यांना एक गरीब आणि मलीन वस्त्रे घातलेला 'चांडाळ' भेटला. त्यांच्या शिष्यांनी त्या माणसाला "दूर हो, दूर हो" म्हटले. तेव्हा त्या माणसाने विचारले, "तुम्ही कोणाला दूर व्हायला सांगत आहात? या शरीराला, जे सर्वांसाठी एकाच पंचमहाभूतांचे बनलेले आहे? की त्या आत्म्याला, जो परमात्म्याचा अंश असून सर्वांमध्ये एकच आहे?" हे सखोल सत्य ऐकून शंकराचार्यांनी त्या माणसाला वंदन केले. त्यांना साक्षात्कार झाला की, जो कोणी ज्ञान देतो, मग तो कोणत्याही जातीचा असो, तो गुरूच असतो. त्याच ठिकाणी त्यांनी 'मनीषापंचकम्' या स्तोत्राची रचना केली.

Glossary (शब्दार्थ)

Sanskrit (संस्कृत)	English	Marathi (मराठी)
भाष्यकारः	Commentator	भाष्यकार, टीकाकार
पीठानि	Monasteries, seats (of learning)	(धर्म)पीठे
दिवङ्गतः	Deceased, went to heaven	निधन पावले
उपनीतः	(One who has) undergone the thread ceremony	(ज्याची) मुंज झाली आहे
उपागच्छत्	(He) went to / approached	जवळ गेला
विरक्तः	Detached, dispassionate	विरक्त, अनासक्त
ऐहिकविषयेषु	In worldly matters	सांसारिक विषयांपासून
प्रार्थयत	(He) requested	(त्याने) प्रार्थना केली
नक्रः	Crocodile	मगर
झटिति	Quickly, immediately	लगेच, झटकन
अगृह्णात्	(It) caught	(त्याने) पकडले
त्रायस्व	Save (me)!	वाचव!
भयाकुला	Overcome with fear	भीतीने व्याकुळ
विवशा	Helpless	हतबल, लाचार
घटितम्	Happened	घडले
दैववशात्	By fate, providentially	दैवयोगाने
प्रतिश्रुत्य	Having promised	वचन देऊन
निरगच्छत्	(He) went out, departed	बाहेर पडला, निघून गेला
मलिनकायः	(One with a) dirty body	मळकट शरीर असलेला
जीर्णवस्त्रधारी	(One) wearing torn/old clothes	फाटकी/जुनी वस्त्रे धारण केलेला
अपसर	Move away	दूर हो
आत्मानं	The soul	आत्म्याला
पञ्चमहाभूतात्मकानि	Made of the five great elements	पंचमहाभूतांनी बनलेली
ग्राह्यम्	To be taken/accepted	ग्रहण करण्यायोग्य
आसेतुहिमाचलं	From the bridge (Rameswaram) to the Himalayas	सेतू (रामेश्वर) पासून हिमालयापर्यंत
पर्यटन्	Wandering, travelling	भटकंती करत
अभ्यगात्	(He) departed, passed away	निघून गेले, निधन पावले

Story Translation (कथेचे भाषांतर)

Sanskrit (संस्कृत)	English Translation	Marathi Translation (मराठी भाषांतर)
(प्रथमः प्रसङ्गः)	(First Incident)	(पहिला प्रसंग)
बाल्ये एव तस्य पिता शिवगुरुः दिवङ्गतः ।	In his very childhood, his father Shivaguru passed away.	लहानपणीच त्यांचे वडील शिवगुरू यांचे निधन झाले.
तस्माद् मातैव पुत्रस्य पालनम् अकरोत् ।	Therefore, the mother herself raised the son.	त्यामुळे आईनेच मुलाचे पालनपोषण केले.
पञ्चमे वयसि उपनीतः सः पठनार्थं गुरुमुपागच्छत् ।	Having undergone the thread ceremony in his fifth year, he went to a guru for studies.	वयाच्या पाचव्या वर्षी मुंज झाल्यावर, ते शिकण्यासाठी गुरूंकडे गेले.
पठनादिकं समाप्य शङ्करः गृहं प्रत्यागतवान् ।	Having completed his studies, Shankara returned home.	शिक्षण वगैरे संपवून शंकर घरी परत आले.
परन्तु मनसा वचसा कर्मणा च विरक्तः शङ्करः संन्यासार्थम् अनुमतिं प्रार्थयत ।	But Shankara, who was detached in mind, word, and deed, requested permission for renunciation.	परंतु मनाने, वाणीने आणि कर्माने विरक्त असलेल्या शंकरांनी संन्यास घेण्यासाठी परवानगी मागितली.
एकस्मिन् दिने शङ्करः स्नानार्थं पूर्णानदीं गतः ।	One day, Shankara went to the Purna river to bathe.	एके दिवशी शंकर स्नानासाठी पूर्णा नदीवर गेले.
यदा सः स्नाने मग्नः तदा तत्र एकः नक्रः आगतः ।	When he was engrossed in bathing, a crocodile came there.	जेव्हा ते स्नानात मग्न होते, तेव्हा तिथे एक मगर आली.
नक्रः झटिति तस्य पादम् अगृह्णात् ।	The crocodile quickly caught his leg.	मगरीने झटकन त्यांचा पाय पकडला.
"अम्ब! त्रायस्व । नक्रात् त्रायस्व!"	"Mother! Save me! Save me from the crocodile!"	"आई! वाचव! मगरीपासून वाचव!"
भयाकुला सा अपि रोदनम् आरभत ।	Overcome with fear, she too started crying.	भीतीने व्याकुळ होऊन ती (आई) सुद्धा रडू लागली.
"अम्ब, इतः परम् अहं न जीवामि । मरणात् पूर्वं संन्यासी भवितुम् इच्छामि । अधुना वा देहि अनुमतिम् ।"	"Mother, I will not live beyond this. I wish to become a sannyasi before dying. At least now, give me permission."	"आई, यापुढे मी जगणार नाही. मरण्यापूर्वी मला संन्यासी व्हायचे आहे. आता तरी परवानगी दे."
चेतसा अनिच्छन्ती अपि विवशा माता अवदत् "वत्स, यथा तुभ्यं रोचते तथैव भवतु ।... मम अनुमतिः अस्ति" इति।	Though unwilling in her heart, the helpless mother said, "Child, let it be as you wish. ... You have my permission."	मनाने तयार नसतानाही, त्या हतबल आईने म्हटले, "बाळा, जशी तुझी इच्छा असेल तसे होवो. ... माझी परवानगी आहे."
तत्क्षणमेव आश्चर्यं घटितम् । दैववशात् शङ्करः नक्राद् मुक्तः ।	At that very moment, a miracle happened. By divine will, Shankara was freed from the crocodile.	त्याच क्षणी एक आश्चर्य घडले. दैवयोगाने, शंकर मगरीच्या तावडीतून सुटले.
(द्वितीयः प्रसङ्गः)	(Second Incident)	(दुसरा प्रसंग)
तदा मार्गे कोऽपि दरिद्रः मलिनकायः, जीर्णवस्त्रधारी मनुष्यः तस्य पुरतः आगच्छत् ।	Then, on the way, a poor man, with a dirty body and wearing torn clothes, came before him.	तेव्हा मार्गात कुणी एक दरिद्री, मलीन शरीर असलेला, फाटकी वस्त्रे घातलेला माणूस त्यांच्यासमोर आला.
तं दृष्ट्वा शिष्याः तम् 'अपसर, अपसर' इति उच्चैः अवदन् ।	Seeing him, the disciples said to him loudly, "Move away, move away!"	त्याला पाहून शिष्यांनी त्याला "दूर हो, दूर हो" असे जोरात म्हटले.
सः मनुष्यः अपृच्छत्- "अपसर, अपसर इति कं वदसि ? शरीरं वा आत्मानं वा ?"	That man asked - "Whom are you telling to 'move away, move away'? The body? Or the soul?"	तो माणूस म्हणाला- "तुम्ही 'दूर हो, दूर हो' असे कोणाला म्हणत आहात? शरीराला की आत्म्याला?"
"आत्मा तु परमेश्वरस्य अंशः अतः सर्वेषां समानः एव ।"	"The soul is a part of God, and therefore, it is the same in all."	"आत्मा तर परमेश्वराचा अंश आहे, त्यामुळे तो सर्वांमध्ये समानच आहे."
"तथा च सर्वेषां शरीराणि पञ्चमहाभूतात्मकानि । तर्हि कथं तव शरीरं मम शरीराद् भिन्नम्, अहं च त्वद् भिन्नः ?"	"And also, all bodies are made of the five great elements. Then how is your body different from my body, and how am I different from you?"	"आणि सर्वांची शरीरे पंचमहाभूतांचीच बनलेली आहेत. मग तुझे शरीर माझ्या शरीरापेक्षा वेगळे कसे, आणि मी तुझ्यापेक्षा वेगळा कसा?"
वेदान्ततत्त्वस्य सारं तस्य मुखात् श्रुत्वा आचार्यः तं प्रणनाम ।	Hearing the essence of Vedanta philosophy from his mouth, the Acharya (Shankara) bowed to him.	वेदान्त तत्त्वज्ञानाचे सार त्याच्या तोंडून ऐकून, आचार्यांनी त्याला प्रणाम केला.
ज्ञानं तु कस्मादपि ग्राह्यम् । यस्माद् ज्ञानं लभते स गुरुरेव इति विचारेण आचार्यः तत्रैव 'मनीषापञ्चकम्' इति स्तोत्रं रचितवान् ।	"Knowledge should be accepted from anyone. He from whom knowledge is received is indeed a Guru" - with this thought, the Acharya composed the 'Manisha Panchakam' stotra right there.	"ज्ञान कोणाकडूनही ग्रहण करावे. ज्याच्याकडून ज्ञान मिळते तो गुरुच असतो" या विचाराने आचार्यांनी त्याच ठिकाणी 'मनीषापंचकम्' या स्तोत्राची रचना केली.

Exercises (भाषाभ्यासः)

5.1. Answer in one full sentence in Sanskrit (पूर्णवाक्येन उत्तरं लिखत)

अ) गुरुमुपगम्य शङ्करः किम् अधीतवान् ?

उत्तरम्: गुरुमुपगम्य शङ्करः वेद-वेदाङ्गानि, विविधशास्त्राणि च अधीतवान् ।

आ) शङ्करः किमर्थम् आक्रोशत् ?

उत्तरम्: नक्रः झटिति शङ्करस्य पादम् अगृह्णात् तस्मात् सः उच्चैः आक्रोशत् ।

इ) शङ्करः मात्रे किं प्रतिश्रुत्य गृहाद् निरगच्छत् ?

उत्तरम्: 'मातः, यदा त्वं स्मरिष्यसि तदा एव त्वत्समीपमागमिष्यामि' इति मात्रे प्रतिश्रुत्य शङ्करः गृहाद् निरगच्छत् ।

ई) शङ्करः कस्य शिष्यः अभवत् ? उत्तरम्: शङ्करः गोविन्दभगवत्पादानां शिष्यः अभवत् ।

उ) शङ्करः संन्यासदीक्षां गृहीत्वा किम् अकरोत् ?

उत्तरम्: शङ्करः संन्यासदीक्षां गृहीत्वा वैदिकधर्मस्य स्थापनार्थं प्रस्थानम् अकरोत् ।

ऊ) शिष्यगणेन सह आचार्यः स्नानार्थं कुत्र अगच्छत् ?

उत्तरम्: शिष्यगणेन सह आचार्यः स्नानार्थं गङ्गानदीम् अगच्छत् ।

ए) शङ्कराचार्यः आसेतुहिमाचलं पर्यटन् किम् अकरोत् ?

उत्तरम्: शङ्कराचार्यः आसेतुहिमाचलं पर्यटन् अद्वैत-सिद्धान्तस्य प्रचारम् अकरोत् ।

5.2. Answer in your medium's language (माध्यमभाषया उत्तरत)

अ) शङ्करेण संन्यासार्थं कथम् अनुमतिः लब्धा ?

English: Shankara, being detached from worldly life, wanted to take sannyasa (renunciation), but his mother, Aryamba, was against it. One day, while Shankara was bathing in the Purna river, a crocodile suddenly caught his leg. He cried out to his mother for help. Seeing her son in the grip of a crocodile and fearing his imminent death, Aryamba was distraught. Shankara used this dire situation to make a plea: "I am about to die. My last wish is to die as a sannyasi. Please give me permission now!" The helpless and grieving mother, though unwilling, had no choice but to agree. The moment she gave her permission, a miracle occurred, and the crocodile released Shankara, who was then free to pursue renunciation.
Marathi (मराठी): शंकरांना सांसारिक जीवनापासून विरक्ती आल्यामुळे संन्यास घ्यायचा होता, पण त्यांची आई आर्याम्बा यांचा या गोष्टीला विरोध होता. एके दिवशी, शंकर पूर्णा नदीत स्नान करत असताना एका मगरीने अचानक त्यांचा पाय पकडला. त्यांनी मदतीसाठी आईला हाक मारली. आपल्या मुलाला मगरीच्या जबड्यात पाहून आणि त्याचा मृत्यू जवळ आलेला पाहून आर्याम्बा व्याकुळ झाली. शंकरांनी या भयंकर परिस्थितीचा उपयोग करून आईकडे विनवणी केली: "मी आता मरणार आहे. मरण्यापूर्वी मला संन्यासी व्हायचे आहे. कृपया आता तरी मला परवानगी दे!" त्या हतबल आणि दुःखी आईने, मनापासून इच्छा नसतानाही, अखेरीस परवानगी दिली. तिने परवानगी देताच, चमत्कार घडला आणि मगरीने शंकरांना सोडून दिले. अशा प्रकारे, शंकरांना संन्यास घेण्याची परवानगी मिळाली.

आ) ज्ञानग्रहणविषये शङ्कराचार्याणां किं मतम् ?

English: Shankaracharya's view on acquiring knowledge was profound and radical. He believed that knowledge is to be accepted from anyone, regardless of their caste, social status, or appearance (ज्ञानं तु कस्मादपि ग्राह्यम्). This is clear from the incident with the "untouchable" man. When the man questioned him on the non-dual (Advaita) nature of the soul and the body, Shankaracharya did not dismiss him. Instead, he recognized the man as a teacher and bowed to him. His core belief was: "He from whom knowledge is received is indeed a Guru" (यस्माद् ज्ञानं लभते स गुरुरेव).
Marathi (मराठी): ज्ञान मिळवण्याविषयी शंकराचार्यांचे मत अत्यंत सखोल आणि क्रांतीकारक होते. त्यांचा विश्वास होता की ज्ञान हे कोणत्याही व्यक्तीकडून, मग त्याची जात, सामाजिक स्थान किंवा दिसणे कसेही असो, स्वीकारले पाहिजे (ज्ञानं तु कस्मादपि ग्राह्यम्). हे त्यांच्या 'चांडाळ' माणसासोबतच्या प्रसंगातून स्पष्ट होते. जेव्हा त्या माणसाने त्यांना आत्मा आणि शरीर यांच्या अद्वैत स्वरूपाबद्दल प्रश्न विचारला, तेव्हा शंकराचार्यांनी त्याला झिडकारले नाही. उलट, त्यांनी त्या माणसाला गुरू मानून त्याला वंदन केले. त्यांचा मूळ विश्वास असा होता की: "ज्याच्याकडून ज्ञान मिळते, तोच गुरू असतो" (यस्माद् ज्ञानं लभते स गुरुरेव).

5.3. Diagram Answers (जालरेखाचित्रं/प्रवाहिजालं पूरयत)

१०. प्रवाहि जालचित्रं (शङ्करस्य) (Based on the first paragraph of 'प्रथमः प्रसङ्गः')

गुरुमुपगमनम् (Going to the Guru)
वेद-वेदाङ्गानाम् अध्ययनम् (Study of Vedas and Vedangas)
गृहं प्रत्यागमनम् (Returning home)
मातृसेवा (Serving his mother)

११. (अ) जालरेखाचित्रं (शङ्कराचार्यः) (Based on the last shloka)

अष्टवर्षे (In the eighth year) - चतुर्वेदी (Master of four Vedas)
द्वादशे (In the twelfth) - सर्वशास्त्रवित् (Knower of all Shastras)
षोडशे (In the sixteenth) - कृतवान् भाष्यं (Wrote commentaries/Bhashya)
द्वात्रिंशे (In the thirty-second) - मुनिः अभ्यगात् (The sage departed/passed away)

११. (आ) जालरेखाचित्रं (शङ्करस्य) (Based on the first paragraph of 'प्रथमः प्रसङ्गः')

जन्मग्रामः (Birth village) - कालडि नाम ग्रामः (Kaladi)
पिता (Father) - शिवगुरुः (Shivaguru)
माता (Mother) - आर्याम्बा (Aryamba)
जन्मकालः (Birth period) - ख्रिस्ताब्दे अष्टमे शतके (8th Century AD)

९. स्थानाधारेण शब्दपेटिकां पूरयत (Location-based Box - from smallest to largest)

(Innermost) कालडिग्रामः (Kaladi village)
आलुवानगरम् (Aluva city)
केरलप्रदेशः (Kerala state)
(Outermost) भारतदेशः (India)

About BhashaLab

BhashaLab is a dynamic platform dedicated to the exploration and mastery of languages - operating both online and offline. Aligned with the National Education Policy (NEP) 2020 and the National Credit Framework (NCrF), we offer language education that emphasizes measurable learning outcomes and recognized, transferable credits.

We offer:

1. NEP alligned offline language courses for degree colleges - English, Sanskrit, Marathi and Hindi

2. NEP alligned offline language courses for schools - English, Sanskrit, Marathi and Hindi

3. Std VIII, IX and X - English and Sanskrit Curriculum Tuitions - All boards

4. International English Olympiad Tuitions - All classes

5. Basic and Advanced English Grammar - Offline and Online - Class 3 and above

6. English Communication Skills for working professionals, adults and students - Offline and Online

Contact: +91 86577 20901, +91 97021 12044

Mail: info@bhashalab.com

Website: www.bhashalab.com

Found any mistakes or suggestions? Click here to send us your feedback!