3. शाल - Shaal - Class 10 - Aksharbharati

१. पाठाची माहिती (Lesson Details)

• पाठाचे नाव: ३. शाल

• लेखक: रा. ग. जाधव

• पाठ प्रकार: गद्य (Prose)

२. सारांश (Summary)

मराठी: 'शाल' हा पाठ लेखक रा. ग. जाधव यांच्या आठवणींवर आधारित आहे.  याची सुरुवात लेखक पु. ल. देशपांडे आणि सुनीताबाई यांनी दिलेल्या 'पुलकित' शालीच्या गौरवापासून होते. लेखक ही शाल न वापरता जपून ठेवतात, पण नंतर कृष्णा नदीच्या काठी कडाक्याच्या थंडीत कुडकुडणाऱ्या बाळाला ती देऊन टाकतात. दुसरा प्रसंग कवी नारायण सुर्वे यांच्यासोबतचा आहे, जे सन्मानार्थ मिळालेल्या शालींमुळे आपण 'शालीन' बनत चाललो आहोत, असा उपरोधिक टोमणा मारतात.  यातून लेखकाला शालीनतेचा खरा अर्थ समजतो. शेवटी, लेखक एका गरीब, म्हाताऱ्या भिक्षेकऱ्याला थंडीपासून बचावण्यासाठी दोन शाली देतात. मात्र, काही दिवसांनी तो भिक्षेकरी पुन्हा थंडीत कुडकुडताना दिसतो कारण त्याने त्या शाली विकून दोन दिवस पोटभर जेवण केलेले असते. या अनुभवातून लेखकाला जाणीव होते की, सन्मानाच्या शालीच्या उबेपेक्षा पोटाची आग आणि अन्नाची ऊब अधिक महत्त्वाची असते.

English: The lesson 'Shaal' is based on the memories of the author, R. G. Jadhav. It begins with the author receiving a shawl, named 'Pulkit', as an honor from P. L. Deshpande and Sunita Bai. The author treasures this shawl without using it, but later gives it away to a woman whose baby was shivering in the bitter cold by the Krishna river. A second anecdote involves the poet Narayan Surve, who sarcastically remarks that he is becoming 'shaaleen' (humble) due to the numerous shawls received as honors.  This makes the author contemplate the true meaning of humility. Finally, the author gives two shawls to an old, poor beggar to protect him from the cold. However, a few days later, he finds the beggar shivering again, as he had sold the shawls to feed himself for two days. This experience makes the author realize that the warmth of food for a hungry person is far more important than the warmth or honor of a shawl.

३. मध्यवर्ती कल्पना (Central Idea)

मराठी: या पाठाची मध्यवर्ती कल्पना 'शाल' आणि 'शालीनता' यांच्यातील फरक स्पष्ट करणे ही आहे. 'शाल' हे सन्मानाचे प्रतीक आहे, तर 'शालीनता' हा माणसाचा आंतरिक गुण आहे. लेखकाच्या मते, सन्मान म्हणून मिळालेल्या शालींच्या वर्षावाने खरी शालीनता नाहीशी होऊ शकते. तसेच, पाठातून हेही स्पष्ट होते की कोणत्याही निर्जीव वस्तूशी जोडलेल्या आठवणी महत्त्वाच्या असतात, पण मानवी गरजा, विशेषतः भुकेलेल्याला अन्न देणे, हे कोणत्याही सन्मानापेक्षा श्रेष्ठ आहे.

English: The central idea of this lesson is to explain the difference between 'Shaal' (a shawl, a symbol of honor) and 'Shaaleenta' (humility, an inherent human quality). According to the author, the shower of shawls received as a form of respect can lead to the loss of true humility. The lesson also highlights that while memories associated with inanimate objects are valuable, fulfilling basic human needs, especially feeding the hungry, is superior to any form of honor.

४. पाठातील महत्त्वाचे मुद्दे (Key Points for Revision)

• पु. ल. देशपांडे आणि सुनीताबाई यांनी लेखकाला दिलेली 'पुलकित' शाल हा एक मोठा गौरव होता.

• लेखकाने ती 'पुलकित' शाल कृष्णा नदीकाठी थंडीत कुडकुडणाऱ्या बाळाला मासे पकडणाऱ्या बाईला दिली.

• कवी नारायण सुर्वे यांनी उपरोधाने म्हटले की, अनेक शाली मिळाल्यामुळे ते आता 'शालीन' बनले आहेत, कारण खरी शालीनता शालींशिवायच शोभते.

• लेखकाने त्यांच्याकडे जमलेल्या अनेक शाली गरीब श्रमिकांना वाटून टाकल्या.

• ओंकारेश्वर मंदिराच्या पुलावरील भिक्षेकऱ्याने थंडीपासून बचावण्यासाठी मिळालेल्या शाली विकून दोन-तीन दिवस पोटभर जेवण केले, कारण त्याच्यासाठी शालीच्या शोभेपेक्षा पोटाची आग मोठी होती.

  
  

५. पात्रांचे स्वभावचित्रण (Character Sketch)

लेखक (रा. ग. जाधव):

• मराठी: लेखक अत्यंत संवेदनशील आणि उदार मनाचे आहेत. दुसऱ्याचे दुःख त्यांना पाहवत नाही, जसे की थंडीत कुडकुडणारे बाळ किंवा भिक्षेकरी पाहून त्यांचे मन द्रवते.  ते माणसाच्या भावना आणि गरजा यांना सन्मानापेक्षा जास्त महत्त्व देतात. ते एक विचारवंत आहेत, जे 'शाल' आणि 'शालीनता' यावर सखोल चिंतन करतात.

• English: The author is extremely sensitive and generous. He cannot bear to see others' suffering, as seen when he feels for the shivering child and the beggar.  He values human emotions and needs more than honor. He is a thinker who deeply reflects on 'Shaal' (honor) and 'Shaaleenta' (humility).

नारायण सुर्वे:

• मराठी: कविवर्य नारायण सुर्वे हे मुळातच शालीन स्वभावाचे होते. त्यांच्या बोलण्यात एक उपरोधिक खोच होती. सन्मान म्हणून मिळालेल्या शालींमुळे त्यांची शालीनता कधीही कमी झाली नाही.  ते प्रसिद्ध आणि यशस्वी असूनही त्यांचे पाय जमिनीवर होते.

• English: The poet Narayan Surve was inherently humble by nature. He had a satirical wit in his speech. The shawls he received as an honor never diminished his humility.  Despite being famous and successful, he was very down-to-earth.

म्हातारा भिक्षेकरी:

• मराठी: तो एक अशक्त, गरीब आणि व्यावहारिक माणूस होता. त्याच्यासाठी सन्मानाच्या शालीपेक्षा पोटाची भूक भागवणे जास्त महत्त्वाचे होते. त्याने प्रामाणिकपणे लेखकाला सांगितले की, त्याने शाली विकून जेवण केले. त्याचे जीवन अत्यंत 'दीनवाणे' आणि 'बिकट' होते.

• English: He was a weak, poor, and practical man. For him, satisfying his hunger was more important than the honor of a shawl. He honestly told the author that he sold the shawls to eat. His life was very pitiable ('deenvaane') and difficult ('bikat').

  
  

६. शब्दार्थ (Glossary)

७. चूक की बरोबर (True or False) with Reasons

१. विधान: लेखकाने पु. ल. देशपांडे यांनी दिलेली शाल अनेक वर्षे वापरली.

उत्तर: चूक.

कारण: लेखकाने ती शाल गौरवाची निशाणी म्हणून आपल्या सुटकेसमध्ये ठेवून दिली, पण "वापरली मात्र कधीच नाही."

२. विधान: नारायण सुर्वे यांना शाली घेतल्यामुळे आपण गर्विष्ठ झालो असे वाटत होते.

उत्तर: चूक.

कारण: नारायण सुर्वे यांनी उपरोधाने म्हटले की ते 'शालीन' बनत चालले आहेत. लेखक सांगतात की सुर्वे "मुळातच शालीन" होते आणि शालींच्या वर्षावाने त्यांची शालीनता कधी हरवली नाही.

३. विधान: लेखकाने २००४ साली मिळालेल्या सर्व शाली आपल्या मित्राला वापरण्यासाठी दिल्या.

उत्तर: चूक.

कारण: लेखकाने सुरुवातीला शालींचे गाठोडे मित्राकडे ठेवले होते, पण नंतर त्यांनी त्या "सगळ्या शाली वाटून टाकल्या, गरीब श्रमिकांना !"

४. विधान: भिक्षेकऱ्याने लेखकाने दिलेल्या शाली थंडीपासून बचावासाठी वापरल्या.

उत्तर: चूक.

कारण: भिक्षेकऱ्याने त्या शाली विकल्या आणि मिळालेल्या पैशातून "दोन-तीन दिवस पोटभर जेवून घेतलं बाबा!", कारण त्याच्यासाठी पोटाची आग ही शालीच्या उबेपेक्षा जास्त वाईट होती.

५. विधान: लेखकाच्या मते, सन्मान करण्याच्या रूपाने आपण आपली शालीनता गमावून बसतो.

उत्तर: बरोबर.

कारण: लेखकाचे स्पष्ट मत आहे की शालीमुळे शालीनता 'जाते' आणि "सन्मान करण्याच्या रूपाने आपण खरे तर एक शालीन जग गमावून बसण्याचा धोकाच मोठा आहे."

८. स्वमत (Personal Opinion)

प्रश्न १. 'शाल व शालीनता' यांचा पाठाच्या आधारे तुम्हांला कळलेला अर्थ स्पष्ट करा.

उत्तर: 'शाल' या पाठात लेखक रा. ग. जाधव यांनी 'शाल' हे सन्मानाचे प्रतीक आणि 'शालीनता' हा माणसाचा सहज गुण यांतील सूक्ष्म फरक उलगडून दाखवला आहे. पु. ल. देशपांडे यांनी दिलेली शाल गौरवाची वाटते , तर नारायण सुर्वे यांना मिळणाऱ्या शालींचा वर्षाव त्यांना उपरोधिक वाटतो. या दोन प्रसंगांतून लेखक आपल्याला वस्तू आणि तिच्याशी जोडलेला मानवी भाव यावर विचार करायला लावतात.

माझ्या मते, 'शाल' म्हणजे केवळ एक वस्तू नसून ती मान-सन्मानाचे, गौरवाचे प्रतीक आहे. पण हा सन्मान बाह्य असतो. याउलट, 'शालीनता' हा माणसाचा आंतरिक गुण आहे; तो नम्रता, विनयशीलता आणि साधेपणातून व्यक्त होतो. कवी सुर्वे यांच्याप्रमाणे, कितीही मोठा सन्मान मिळाला तरी माणसातील मूळ शालीनता टिकून राहणे महत्त्वाचे आहे. लेखकाच्या मते, जेव्हा सन्मान सोहळ्यांचा अतिरेक होतो, तेव्हा त्यातील भावना नाहीशी होऊन केवळ एक उपचार उरतो आणि त्यामुळे खरी शालीनता हरवून जाण्याचा धोका असतो.

उपयुक्त शब्द: सन्मान, प्रतीक, शालीनता, आंतरिक गुण, नम्रता, गौरव, उपहास.

प्रश्न २. भिक्षेकऱ्याने केलेल्या शालीच्या उपयोगाविषयी तुमचे मत लिहा.

उत्तर: रा. ग. जाधव यांच्या 'शाल' या पाठात, लेखकाने थंडीत कुडकुडणाऱ्या एका म्हाताऱ्या, अशक्त भिक्षेकऱ्याला दोन शाली दिल्या. मात्र, त्या भिक्षेकऱ्याने थंडीत स्वतःला पांघरण्यासाठी त्या शाली न वापरता त्या विकून दोन-तीन दिवस पोटभर जेवण केले. हा प्रसंग अत्यंत हृदयस्पर्शी असून माणसाच्या मूलभूत गरजांवर प्रकाश टाकतो.

माझ्या मते, भिक्षेकऱ्याने घेतलेला निर्णय पूर्णपणे योग्य होता. त्याच्यासाठी शालीची ऊब किंवा तिचा सन्मान यापेक्षा "पोटाची आग लई वाईट" होती. जगण्यासाठी अन्न ही प्राथमिक गरज आहे. लेखकाने दिलेली शाल ही मदतीची भावना होती, पण त्या मदतीचा उपयोग कसा करायचा, हे ठरवण्याचा अधिकार त्या भिक्षेकऱ्याचा होता. त्याने व्यावहारिक विचार करून आपल्या सर्वात मोठ्या गरजेला, म्हणजेच भुकेला, प्राधान्य दिले. यातून 'भुकेल्यास अन्न द्यावे' या विचाराचे महत्त्व अधोरेखित होते.

उपयुक्त शब्द: मूलभूत गरज, पोटाची आग, व्यावहारिक निर्णय, प्राथमिकता, बिकट जिणं, माणुसकी.

प्रश्न ३. 'या घटनेची ऊब पुलकित शालीच्या उबेपेक्षा अधिक होती,' या वाक्याचा अर्थ तुमच्या शब्दांत स्पष्ट करा.

उत्तर: 'शाल' या पाठात लेखक रा. ग. जाधव यांनी वाई येथील वास्तव्यातील एक प्रसंग वर्णन केला आहे. पु. ल. देशपांडे यांनी दिलेली 'पुलकित' शाल त्यांनी जपून ठेवली होती. पण जेव्हा त्यांनी खिडकीखाली एका बाईच्या बाळाला कडाक्याच्या थंडीत कुडकुडताना पाहिले, तेव्हा त्यांनी ती शाल आणि काही पैसे त्या बाईला दिले. यानंतर लेखक म्हणतात की या घटनेची ऊब त्या शालीच्या उबेपेक्षा जास्त होती.

या वाक्याचा अर्थ असा आहे की, 'पुलकित' शालीची ऊब ही केवळ भौतिक होती, जी शरीराला मिळते. पण एका गरजू बाळाला मदत केल्याने लेखकाच्या मनाला जे समाधान आणि आनंद मिळाला, त्याची ऊब आत्मिक होती. दुसऱ्याला मदत केल्याने मिळणारा आनंद हा कोणत्याही वस्तूच्या आनंदापेक्षा खूप मोठा असतो. ही ऊब माणुसकीची आणि संवेदनशीलतेची होती, आणि म्हणूनच ती लेखकाला अधिक मोलाची वाटली.

उपयुक्त शब्द: भौतिक ऊब, आत्मिक समाधान, माणुसकी, करुणा, संवेदनशीलता, परोपकार, आनंद.

प्रश्न ४. लेखकाने त्यांच्याकडे जमलेल्या शाली वाटून टाकल्या. त्यांच्या या कृतीतून कोणता गुण दिसून येतो? स्पष्ट करा.

उत्तर: रा. ग. जाधव यांनी 'शाल' या पाठात सांगितले आहे की, २००४ साली मराठी साहित्य संमेलनाचे अध्यक्ष झाल्यानंतर त्यांच्यावर शालींचा वर्षाव झाला. या जमलेल्या शाली ठेवायला जागा नसल्याने, त्यांनी त्या सर्व शाली "गरीब श्रमिकांना" वाटून टाकल्या.

लेखकाच्या या कृतीतून त्यांचा उदारपणा, संवेदनशीलता आणि निरपेक्ष वृत्ती हे गुण दिसून येतात. त्यांच्या लक्षात आले की सन्मानाची ही प्रतीके खोलीत पडून राहण्यापेक्षा गरजूंच्या प्रत्यक्ष उपयोगात येणे अधिक महत्त्वाचे आहे. त्यांना वस्तूंचा संग्रह करण्याचा मोह नव्हता. यातून हे सिद्ध होते की लेखक केवळ संवेदनशील विचारवंत नाहीत, तर ते आपल्या विचारांना कृतीत आणणारे व्यक्ती आहेत, ज्यांना माणसाच्या गरजेची अधिक जाणीव आहे.

उपयुक्त शब्द: उदारपणा, संवेदनशीलता, निरपेक्ष वृत्ती, गरजूंना मदत, सामाजिक जाणीव, औदार्य.

प्रश्न ५. 'भुकेल्यास अन्न द्यावे, तहानलेल्यास पाणी द्यावे,' या पाठातील विचारावर तुमचे मत स्पष्ट करा.

उत्तर: रा. ग. जाधव यांच्या 'शाल' या पाठाचा शेवट "भुकेल्यास अन्न द्यावे, तहानलेल्यास पाणी द्यावे आणि हेही जमले नाही, तर अभाग्यांना सन्मानाच्या शाली तरी दयाव्यात !" या विचाराने होतो. ओंकारेश्वर मंदिराजवळील भिक्षेकऱ्याच्या अनुभवानंतर लेखक या निष्कर्षापर्यंत पोहोचतात.

मी या विचाराशी पूर्णपणे सहमत आहे. हा विचार माणसाच्या मूलभूत गरजांना सर्वाधिक प्राधान्य देतो. भिक्षेकऱ्याने शाली विकून पोट भरले, कारण त्याच्यासाठी 'शोभेपेक्षा पोटाची आग' जास्त मोठी होती. यातून हेच दिसून येते की कोणत्याही व्यक्तीसाठी अन्न, पाणी यांसारख्या प्राथमिक गरजा सन्मान किंवा इतर वस्तूंहून अधिक महत्त्वाच्या असतात. खरी माणुसकी आणि मदत ही गरजू व्यक्तीची नेमकी गरज ओळखून ती पूर्ण करण्यात आहे, केवळ प्रतीकात्मक सन्मान देण्यात नाही.

उपयुक्त शब्द: मूलभूत गरज, पोटाची आग, माणुसकी, खरी मदत, प्राधान्य, संवेदनशीलता.

९. मागील बोर्ड परीक्षेत आलेले प्रश्न (Previous Years' Board Questions)

प्रश्न १. 'पुलकित' शाल कोणी दिली होती? लेखकाने त्या शालीचा पहिला उपयोग कसा केला?

उत्तर: 'शाल' या पाठाचे लेखक रा. ग. जाधव यांना 'पुलकित' शाल पु. ल. देशपांडे व त्यांच्या पत्नी सुनीताबाई यांनी दिली होती. लेखकासाठी हा एक खूप मोठा गौरव होता, म्हणून त्यांनी ती शाल न वापरता आपल्या खोलीतील सुटकेसमध्ये जपून ठेवली होती.

लेखकाने या शालीचा पहिला उपयोग स्वतःसाठी न करता एका गरजूसाठी केला. जेव्हा लेखक वाई येथे विश्वकोशाच्या कामासाठी राहत होते, तेव्हा त्यांनी नदीकिनारी एका बाईला कडाक्याच्या थंडीत मासे पकडताना पाहिले. तिचे छोटे बाळ टोपलीत थंडीने कुडकुडत होते. हे पाहून लेखकाला राहवले नाही आणि त्यांनी सुटकेसमधून तीच 'पुलकित' शाल काढून त्या बाईला दिली व बाळाला त्यात गुंडाळायला सांगितले.

प्रश्न २. नारायण सुर्वे यांच्या बोलण्यातील 'उपरोधिक खोच' स्पष्ट करा.

उत्तर: कविवर्य नारायण सुर्वे अनेक सभा, संमेलने गाजवत असत आणि प्रत्येक कार्यक्रमात त्यांना सन्मान म्हणून शाल व श्रीफळ मिळत असे. एकदा ते लेखकाला म्हणाले, "या शाली घेऊन घेऊन मी आता 'शालीन' बनू लागलो आहे."  हे त्यांचे वाक्य वरवर पाहता सरळ वाटले तरी त्यात एक उपरोधिक खोच होती.

या वाक्यातून सुर्वे यांना असे सुचवायचे होते की, 'शाल' आणि 'शालीनता' यांचा काहीही संबंध नाही. खरी शालीनता ही माणसाच्या अंगी मुळातच असावी लागते, ती शाली पांघरून येत नाही. उलट, अशा सन्मानांच्या वर्षावामुळे व्यक्तीतील खरी शालीनता हरवून जाण्याची शक्यता असते. त्यांच्या मते, सन्मानाचा हा प्रकार आता इतका यांत्रिक झाला होता की, त्यातून 'शालीन' बनण्याऐवजी केवळ शालींचा ढिगारा जमत होता. हाच त्यांच्या बोलण्यातील उपरोधाचा भाग होता.

प्रश्न ३. लेखकाने ओंकारेश्वर मंदिराजवळील भिक्षेकऱ्याला मदत करूनही तो पुन्हा दीनवाण्या अवस्थेत का दिसला?

उत्तर: लेखक रा. ग. जाधव रोज संध्याकाळी ओंकारेश्वर मंदिराच्या पुलावरील कट्ट्यावर बसायला जात असत. एके दिवशी त्यांनी कडाक्याच्या थंडीत एका म्हाताऱ्या, अशक्त भिक्षेकऱ्याला चिरगुटे पांघरून कुडकुडत बसलेले पाहिले. लेखकाला त्याची दया आली आणि दुसऱ्या दिवशी त्यांनी त्या भिक्षेकऱ्याला दोन शाली दिल्या.

काही दिवसांनी जेव्हा लेखक पुन्हा तेथे गेले, तेव्हा तो भिक्षेकरी त्याच दीनवाण्या अवस्थेत थंडीत कुडकुडत होता. याचे कारण त्याने लेखकाला प्रामाणिकपणे सांगितले. तो म्हणाला की, "म्या भिकाऱ्याला शाली कशा शोभतील? त्या शोभेपेक्षा पोटाची आग लई वाईट! मी शाली इकल्या व दोन-तीन दिवस पोटभर जेवून घेतलं."  त्याच्यासाठी शालीच्या उबदारपणापेक्षा अन्नाची ऊब जास्त महत्त्वाची होती. त्यामुळे मदत मिळूनही तो पुन्हा त्याच अवस्थेत दिसला.

प्रश्न ४. लेखकाच्या मते 'खरीखुरी शालीनता' म्हणजे काय?

उत्तर: 'शाल' या पाठात लेखक रा. ग. जाधव यांनी 'शाल' आणि 'शालीनता' यांच्यातील संबंधावर भाष्य केले आहे. कवी नारायण सुर्वे यांच्या अनुभवातून आणि स्वतःच्या विचारांतून त्यांनी 'शालीनते'बद्दलचे मत मांडले आहे. त्यांच्या मते, शालींमुळे सन्मान होतो, पण शालीनता येत नाही, उलट ती जाते.

लेखकाच्या मते, 'खरीखुरी शालीनता' ही शालींशिवायच शोभते. शालीनता हा माणसाचा आंतरिक आणि नैसर्गिक गुण आहे. तो कोणत्याही बाह्य वस्तूवर किंवा सन्मानावर अवलंबून नसतो. नारायण सुर्वे यांच्यावर शालींचा वर्षाव होऊनही त्यांची शालीनता कधी हरवली नाही, कारण ते मुळातच शालीन होते. म्हणून, प्रसिद्धी किंवा सन्मान मिळाल्यानंतरही जो माणूस नम्र, विनयशील आणि साधा राहतो, त्याच्या अंगी खरीखुरी शालीनता असते.

प्रश्न ५. पाठाच्या शेवटी लेखक कोणत्या महत्त्वाच्या निष्कर्षाप्रत येतात?

उत्तर: 'शाल' या पाठात लेखक रा. ग. जाधव यांनी शालींशी निगडित विविध अनुभव कथन केले आहेत. या अनुभवांच्या शेवटी, विशेषतः ओंकारेश्वर मंदिराजवळील भिक्षेकऱ्याच्या प्रसंगानंतर, लेखक एका महत्त्वाच्या निष्कर्षावर पोहोचतात. तो भिक्षेकरी मिळालेल्या शाली विकून आपली भूक भागवतो , कारण त्याच्यासाठी 'शालीची शोभा आणि ऊब' यापेक्षा 'पोटाची आग आणि अन्नाची ऊब' जास्त महत्त्वाची असते.

यावरून लेखकाच्या मनात विचार येतो की, गरजू माणसाची खरी गरज ओळखणे महत्त्वाचे आहे. ते या निष्कर्षावर येतात की, "भुकेल्यास अन्न द्यावे, तहानलेल्यास पाणी द्यावे"  हे सर्वात मोठे पुण्यकर्म आणि मदत आहे. जर हेही करणे जमले नाही, तर किमान अभागी आणि दुःखी लोकांना सन्मानाच्या शाली देऊन त्यांच्या मनाला आधार तरी द्यावा. यातून माणसाच्या मूलभूत गरजा पूर्ण करणे हे कोणत्याही प्रतीकात्मक सन्मानापेक्षा श्रेष्ठ आहे, हा विचार अधोरेखित होतो.

About BhashaLab

BhashaLab is a dynamic platform dedicated to the exploration and mastery of languages - operating both online and offline. Aligned with the National Education Policy (NEP) 2020 and the National Credit Framework (NCrF), we offer language education that emphasizes measurable learning outcomes and recognized, transferable credits.

We offer:

1. NEP alligned offline language courses for degree colleges - English, Sanskrit, Marathi and Hindi

2. NEP alligned offline language courses for schools - English, Sanskrit, Marathi and Hindi

3. Std VIII, IX and X - English and Sanskrit Curriculum Tuitions - All boards

4. International English Olympiad Tuitions - All classes

5. Basic and Advanced English Grammar - Offline and Online - Class 3 and above

6. English Communication Skills for working professionals, adults and students - Offline and Online

Contact: +91 86577 20901, +91 97021 12044

Mail: info@bhashalab.com

Website: www.bhashalab.com