4. गोपाळचे शौर्य - Gopalche shaurya - Class 7 - Sulabhbharati

Lesson Type: Prose (पाठ)

Lesson Number: ४

Lesson Title: गोपाळचे शौर्य

Author/Poet's Name: लक्ष्मीकमल गेडाम

Bilingual Summary (सारांश)

मराठी:

नागपूर जिल्ह्यातील मोहदी गावातील शाळेची सहल कर्णागड येथे गेली होती. सहल परतत असताना, घाटात मुलांना डोंगरावर वणवा (जंगलातील आग) लागलेला दिसला. गाडीतील चौदा वर्षांचा विद्यार्थी, गोपाळ, 'आग विझवलीच पाहिजे' असे ओरडून गाडीतून खाली उतरला. त्याने एकट्यानेच जवळच्या शेतातील पाण्याचा रबरी पाईप आगीच्या दिशेने ओढायला सुरुवात केली. त्याचे हे धाडस पाहून शिक्षक आणि इतर विद्यार्थीही मदतीला धावले. त्याचवेळी एका गृहस्थाने अग्निशमन दलाला बोलावले. गोपाळच्या प्रसंगावधानामुळे आणि शौर्यामुळे वणवा विझला, ज्यामुळे गडावरील झाडे, गुरे आणि गुराखी यांचे प्राण वाचले.

English:

A school trip from Mohadi village (Nagpur district) went to Karnagad. While returning, the students saw a forest fire (वणवा) on the hill in the ghat. A 14-year-old student, Gopal, shouted that the fire must be extinguished and jumped out of the bus. He single-handedly started dragging a heavy rubber water pipe from a nearby farm towards the fire. Seeing his courage, the teachers and other students also rushed to help. At the same time, a gentleman called the fire brigade. Because of Gopal's presence of mind and bravery, the fire was put out, saving the trees on the hill, as well as the lives of cattle and the local herdsmen.

Bilingual Theme / Central Idea (मध्यवर्ती कल्पना)

मराठी: या पाठाची मध्यवर्ती कल्पना ही 'पर्यावरणाप्रती असलेली जबाबदारी आणि प्रसंगावधान राखून केलेले शौर्य' ही आहे. डोंगरावर लागलेला वणवा विझवण्यासाठी गोपाळने स्वतःच्या जीवाची पर्वा न करता, 'निरपेक्ष भावनेने' केलेले प्रयत्न हा या कथेचा मुख्य गाभा आहे. 'माणसं असो का जनावरं त्यांना वाचवलंच पाहिजे' ही गोपाळची भावना, संकटाच्या वेळी घाबरून न जाता त्यावर उपाय शोधण्याची त्याची वृत्ती आणि जंगलाला 'पोशिंदे' मानणाऱ्या गुराख्याची तळमळ, यातून निसर्ग आणि सजीवसृष्टी वाचवण्याचा मोलाचा संदेश हा पाठ देतो.

English: The central idea of this lesson is 'responsibility towards the environment and bravery shown with presence of mind'. The core of the story is Gopal's selfless effort to extinguish the forest fire without caring for his own life. Gopal's belief that 'be it humans or animals, they must be saved' , his attitude of finding a solution instead of panicking in a crisis, and the shepherd's anguish who considers the forest his 'provider', all convey a valuable message about saving nature and all living beings.

पाठातील महत्त्वाचे मुद्दे (Key Points for Revision):

• मोहदी गावातील शाळेची सहल कर्णागड येथे गेली होती.

• परत येताना घाटात मुलांना डोंगरावर वणवा (जंगलाची आग) लागलेला दिसला.

• चौदा वर्षांच्या गोपाळने गाडी थांबवून आग विझवण्यासाठी गाडीतून उडी मारली.

• गोपाळने शेतातील नदीवरून सुरू असलेला पाण्याने भरलेला रबरी पाईप आगीच्या दिशेने ओढला.

• गोपाळचे शौर्य पाहून शिक्षक, विद्यार्थी आणि एका गृहस्थाने (ज्याने अग्निशमन दलाला बोलावले) मदत केली, ज्यामुळे आग आटोक्यात आली.

Bilingual Character Sketch (पात्रांचे स्वभावचित्रण): (If Applicable)

गोपाळ:

• मराठी:

   गोपाळ हा चौदा वर्षांचा शाळकरी मुलगा आहे. तो शूर आणि धाडसी आहे. जंगलाला लागलेली आग पाहून तो घाबरत नाही, उलट ती विझवण्यासाठी गाडीतून उडी मारतो. तो प्रसंगावधानी आहे (लगेच रबरी पाईप ओढण्याचा निर्णय घेतो) आणि पर्यावरणप्रेमी आहे. 'माणसं असो का जनावरं, त्यांना वाचवलंच पाहिजे' या त्याच्या वाक्यातून त्याची भूतदया दिसून येते.

  
  

• English:

   Gopal is a 14-year-old schoolboy. He is brave and courageous. He is not scared by the forest fire; instead, he jumps from the bus to extinguish it. He has great presence of mind (deciding to pull the rubber pipe) and is an environment lover. His statement, "Be it humans or animals, we must save them," shows his compassion for all living beings.

Glossary (शब्दार्थ)

(Poetry-Specific Sections: "ओळींचा सरळ अर्थ लिहा" and "रसग्रहण" are not applicable for this prose lesson.)

True or False (चूक की बरोबर) with Reasons

1. विधान: कर्णागड हा एक ऐतिहासिक गड आहे.

   उत्तर: चूक. कारण, पाठात कर्णागड हा 'पौराणिक गड' आहे असे म्हटले आहे.

   
   

2. विधान: गोपाळच्या बोलण्यावर गाडीतील सर्वजण हसले.

   उत्तर: बरोबर. कारण, "गोपाळच्या या वक्तव्यावर गाडीतील सारेजण हसले," असे पाठात स्पष्ट म्हटले आहे.

   
   

3. विधान: गोपाळने अग्निशमन दलाला फोन केला.

   उत्तर: चूक. कारण, 'दुसऱ्या गाडीतील पन्नाशीचे एक गृहस्थ' यांनी अग्निशमन दलाला बोलावले.

   
   

4. विधान: गुराखी म्हणाला की जंगले आदिवासींचे पोशिंदे आहेत.

   उत्तर: बरोबर. कारण, एका गुराख्याने "सर, असं जंगलंच आम्हां आदिवासींचे पोशिंदे हायेत," असे म्हटले.

   
   

5. विधान: गोपाळला मदतीला फक्त त्याचे मित्र धावले.

   उत्तर: चूक. कारण, "सर्व विद्यार्थी व शिक्षक एकापाठोपाठ एक गोपाळच्या मदतीला धावले."

Personal Opinion (स्वमत) 5 questions:

प्रश्न १: 'जंगल हेच आदिवासींचे पोशिंदे असतात', या गुराख्याच्या विधानाशी तुम्ही सहमत आहात का? तुमचे मत स्पष्ट करा.

उत्तर: 'गोपाळचे शौर्य' या पाठात लेखिका लक्ष्मीकमल गेडाम यांनी गोपाळचे धाडस आणि जंगलाचे महत्त्व सांगितले आहे. मी गुराख्याच्या या विधानाशी पूर्णपणे सहमत आहे. आदिवासींचे जीवन पूर्णपणे जंगलावर अवलंबून असते. जंगलातून त्यांना अन्न (फळे, कंदमुळे), निवारा (लाकूड, पाला) आणि औषधे (वनस्पती) मिळतात. जंगल त्यांच्या जनावरांना चारा पुरवते. अशा प्रकारे जंगलच त्यांचे पालनपोषण करते, म्हणून ते त्यांचे 'पोशिंदे' आहेत.

उत्तर लिहिताना वापरावे असे महत्त्वाचे शब्द: पोशिंदे, आदिवासी, जंगल, अवलंबून, अन्न, निवारा, औषधे, पालनपोषण, सहमत.

प्रश्न २: "माणसं असो का जनावरं त्यांना वाचवलंच पाहिजे ना!", गोपाळच्या या स्वभावातील गुण स्पष्ट करा.

उत्तर: 'गोपाळचे शौर्य' या पाठात लेखिका लक्ष्मीकमल गेडाम यांनी गोपाळ या शाळकरी मुलाच्या धाडसाचे वर्णन केले आहे. गोपाळच्या या एका वाक्यातून त्याचे अनेक गुण दिसतात. पहिला गुण म्हणजे 'भूतदया' किंवा 'प्राणिमात्रांविषयी प्रेम'. तो माणूस आणि जनावर असा भेद करत नाही. दुसरा गुण म्हणजे 'शौर्य'; तो फक्त बोलत नाही तर त्यांना वाचवण्यासाठी स्वतः आगीत उडी घेतो. तिसरा गुण म्हणजे 'कर्तव्यदक्षता'; संकटात सापडलेल्या प्रत्येकाला वाचवणे हे आपले कर्तव्य आहे, अशी त्याची भावना आहे.

उत्तर लिहिताना वापरावे असे महत्त्वाचे शब्द: भूतदया, प्राणिमात्रांविषयी प्रेम, शौर्य, धाडस, कर्तव्यदक्षता, माणुसकी, भेद न करणे.

प्रश्न ३: आग विझवण्यासाठी गोपाळने केलेले प्रयत्न तुमच्या शब्दांत लिहा.

उत्तर: 'गोपाळचे शौर्य' या पाठात लेखिका लक्ष्मीकमल गेडाम यांनी वणवा विझवताना गोपाळने दाखवलेल्या शौर्याचे वर्णन केले आहे. आग दिसताच गोपाळने क्षणाचाही विलंब न करता गाडीतून उडी मारली. त्याने आजूबाजूला पाहिले आणि त्याला वाटेलगतच्या शेतातील नदीवरून सुरू असलेला पाण्याने भरलेला रबरी पाईप दिसला. तो पाईप खूप जड आणि लांब असूनही, गोपाळने 'सर्व शक्तीनिशी' तो आगीच्या दिशेने ओढायला सुरुवात केली. त्याचे हे धाडस पाहूनच इतरांना प्रेरणा मिळाली.

उत्तर लिहिताना वापरावे असे महत्त्वाचे शब्द: प्रसंगावधान, रबरी पाईप, सर्व शक्तीनिशी, धाडस, उडी मारली, आगीच्या दिशेने, प्रेरणा.

प्रश्न ४: 'गोपाळ नसता तर...' या घटनेचा शेवट काय झाला असता, याची कल्पना करा.

उत्तर: 'गोपाळचे शौर्य' या पाठात लेखिका लक्ष्मीकमल गेडाम यांनी गोपाळच्या धाडसामुळे वणवा कसा विझला हे सांगितले आहे. जर गोपाळने धाडस दाखवले नसते, तर बसमधील सर्वजण घाबरून तसेच निघून गेले असते. ती आग गडावर पुढे पुढे पसरत राहिली असती. अग्निशमन दल येईपर्यंत आगीने रौद्ररूप धारण केले असते. यामुळे गडावरील अनेक झाडे-झुडपे जळून खाक झाली असती आणि गुराखी व त्यांची गुरेही आगीत सापडून भाजून निघाली असती.

उत्तर लिहिताना वापरावे असे महत्त्वाचे शब्द: वणवा पसरला असता, झाडे-झुडपे जळाली असती, गुराखी, गुरे, रौद्ररूप, मोठे नुकसान, जीवितहानी.

प्रश्न ५: गोपाळचे काम 'कौतुकास्पद' होते, हे शिक्षकांच्या विधानाचे स्पष्टीकरण करा.

उत्तर: 'गोपाळचे शौर्य' या पाठात लेखिका लक्ष्मीकमल गेडाम यांनी गोपाळच्या अतुलनीय धाडसाचे वर्णन केले आहे. शिक्षकांनी गोपाळचे काम 'कौतुकास्पद' म्हटले कारण, एका चौदा वर्षांच्या मुलाने स्वतःच्या जिवाची पर्वा केली नाही. त्याने 'निरपेक्ष भावनेने' (कोणत्याही फळाची अपेक्षा न ठेवता) हे धाडस केले. त्याने केवळ गडच वाचवला नाही, तर गुरे आणि गुराख्यांचे प्राणही वाचवले. जे काम मोठ्या माणसांनाही सुचले नाही, ते गोपाळने करून दाखवले, म्हणून त्याचे काम कौतुक करण्यायोग्य (कौतुकास्पद) होते.

उत्तर लिहिताना वापरावे असे महत्त्वाचे शब्द: कौतुकास्पद, जिवाची पर्वा न करता, निरपेक्ष भावनेने, धाडस, प्राण वाचवले, शाळकरी मुलगा.

 मागील बोर्ड परीक्षेत आलेले प्रश्न (Previous Years' Board Questions): - 5 questions

प्रश्न १: कर्णागडाचे वर्णन पाठाच्या आधारे तुमच्या शब्दांत करा.

• उत्तर: 'गोपाळचे शौर्य' या पाठात लेखिका लक्ष्मीकमल गेडाम यांनी कर्णागडाच्या परिसराचे सुंदर वर्णन केले आहे. कर्णागड हा नागपूर जिल्ह्यातील नरखेड तालुक्यात मोहदी गावापासून आठ-दहा किलोमीटर अंतरावर  असलेला एक पौराणिक गड आहे. गडाच्या पायथ्याशी 'मंदाकिनी नदी' बारमाही वाहत असते. त्यामुळे नदीकाठचे शेतमळे बारा महिने हिरवेगार दिसतात आणि पावसाळा-हिवाळ्यात हा प्रदेश 'पाचूचा' (हिरवा) वाटतो. उन्हाळ्यात गडावर पालापाचोळा असला तरी, तिथे रानमेव्याची झाडे फळांनी लगडलेली असतात. हा गड ट्रेकिंगप्रेमी आणि सहल काढणाऱ्यांसाठी एक आवडते ठिकाण आहे.

  
  

प्रश्न २: वणवा लागल्याचे दिसताच गाडीतील शिक्षक व ड्रायव्हर यांची प्रतिक्रिया काय होती?

• उत्तर: 'गोपाळचे शौर्य' या पाठात लेखिका लक्ष्मीकमल गेडाम यांनी वणव्याच्या प्रसंगी लोकांच्या वेगवेगळ्या प्रतिक्रियांचे वर्णन केले आहे. घाटातून जात असताना मुलांना आग दिसताच, 'वणवा लागलाय!'  असे एकजण ओरडला. हे पाहताच, 'ड्रायव्हरने लगेच गाडीचा वेग वाढवला' , कारण त्याला नाहक आगीत सापडायचे नव्हते. जेव्हा गोपाळने आग विझवण्यासाठी गाडी थांबवण्यास सांगितले, तेव्हा शिक्षक त्याला 'दरडावून म्हणाले, "अरे वेड्या, ही जंगलाची आग आपण कशी काय विझवू शकू?"'. यावरून ड्रायव्हर घाबरला होता व शिक्षक हतबल झाले होते, असे दिसते.

  
  

प्रश्न ३: गोपाळच्या धाडसामुळे कोणते मोठे नुकसान टळले?

• उत्तर: 'गोपाळचे शौर्य' या पाठात गोपाळने दाखवलेल्या प्रसंगावधानाचे आणि धाडसाचे वर्णन आहे. त्याच्या या शौर्यामुळे जंगलाची मोठी हानी टळली. शिक्षकांनी मोठ्या अभिमानाने सांगितले की, गोपाळच्या 'निरपेक्ष भावनेने, जिवाची पर्वा न करता' केलेल्या धाडसामुळे केवळ 'गडच' (जंगल) वाचला नाही, तर त्या गडावर असलेली 'गुरं आणि या सर्व गुराख्यांचेही प्राण वाचले'. एका गुराख्यानेही कबूल केले की, जर आग विझायला 'जरासा का उशीर झाला असता तं आम्हीही तसेच भाजून निघालो असतो'. अशाप्रकारे, गोपाळमुळे वनसंपदा, जनावरे आणि माणसे यांचे प्राण वाचले.

  
  

प्रश्न ४: आग विझवण्याच्या कामात गोपाळला आणखी कोणी व कशी मदत केली?

• उत्तर: 'गोपाळचे शौर्य' या पाठात गोपाळने आग विझवण्यासाठी पुढाकार घेतला, पण हे काम सांघिक प्रयत्नांनी पूर्ण झाले. गोपाळने पाईप ओढायला सुरुवात केल्यावर, त्याचे धाडस पाहून 'सर्व विद्यार्थी व शिक्षक एकापाठोपाठ एक गोपाळच्या मदतीला धावले'. त्याचवेळी गडावरून उतरलेल्या एका पन्नाशीच्या गृहस्थाने 'मोबाईलवरून अग्निशामक दलाला' बोलावले आणि ते स्वतःही गोपाळच्या मदतीला गेले. काही वेळातच 'गाईवासरं घेऊन गेलेले काही गुराखी'  देखील मदतीसाठी आले. शेवटी, नरखेडहून आलेल्या 'अग्निशामकदलाच्या दोन गाड्यांनी' पाण्याचा मारा करून आग पूर्णपणे विझवली.

  
  

प्रश्न ५: "मायबापाले कोनी असं आगीच्या मुखी सोडून जातेत काय ?"  या गुराख्याच्या विधानाचा अर्थ स्पष्ट करा.

• उत्तर: 'गोपाळचे शौर्य' या पाठात, लेखिका लक्ष्मीकमल गेडाम यांनी जंगलाचे महत्त्व पटवून देताना गुराख्याच्या तोंडी हे वाक्य घातले आहे. गुराख्याच्या या विधानात जंगलाप्रती असलेली कृतज्ञतेची आणि प्रेमाची भावना दिसते. गुराखी जंगलाला आपले 'मायबाप' (आई-वडील) मानतो, कारण जंगलच त्यांचे 'पोशिंदे'  असते; तेच त्यांचे पालनपोषण करते. जसे आपण आपल्या आई-वडिलांना संकटात (आगीच्या मुखी) सोडून जात नाही, त्याचप्रमाणे ज्या जंगलाने आपल्याला जगवले, त्याला आगीच्या धोक्यात सोडून जाणे हे गुराख्याला चुकीचे वाटते. संकटात प्रयत्न सोडून देणे हा एक प्रकारचा कृतघ्नपणा आहे, असे त्याला सुचवायचे आहे.

About BhashaLab

BhashaLab is a dynamic platform dedicated to the exploration and mastery of languages - operating both online and offline. Aligned with the National Education Policy (NEP) 2020 and the National Credit Framework (NCrF), we offer language education that emphasizes measurable learning outcomes and recognized, transferable credits.

We offer:

1. NEP alligned offline language courses for degree colleges - English, Sanskrit, Marathi and Hindi

2. NEP alligned offline language courses for schools - English, Sanskrit, Marathi and Hindi

3. Std VIII, IX and X - English and Sanskrit Curriculum Tuitions - All boards

4. International English Olympiad Tuitions - All classes

5. Basic and Advanced English Grammar - Offline and Online - Class 3 and above

6. English Communication Skills for working professionals, adults and students - Offline and Online

Contact: +91 86577 20901, +91 97021 12044

Mail: info@bhashalab.com

Website: www.bhashalab.com

Found any mistakes or suggestions? Click here