8. पिन्कोड्-प्रवर्तकः, महान् संस्कृतज्ञः ! - The Originator of PIN Code, a Great Sanskritist! - Class 9 - Amod
- Nov 15
- 7 min read
Updated: Nov 20
Bilingual Summary
English This lesson introduces Shriram Bhikaji Velankar, the brilliant mind who invented the PIN (Postal Index Number) code system in India. The text explains that in a vast country like India, with different languages, scripts, and often incomplete addresses, delivering mail quickly was a major challenge. Velankar, a postal officer, mathematician, and Sanskrit scholar, was motivated by the story of a soldier who couldn't receive news from his parents for over a month. To solve this, he created a 6-digit numerical system (the PIN code) by dividing the country into 8 zones and further sub-dividing them. This system, introduced in 1972, allows postmen to sort and deliver mail accurately using numbers, bypassing language barriers. The lesson also highlights Velankar's other talents: he was a skilled musician (violin and tabla), a Sanskrit author who wrote a treatise on music called 'गीतगीर्वाणम्', and a prolific playwright.
Marathi (मराठी) हा पाठ आपल्याला पिनकोड प्रणालीचे जनक आणि एक महान संस्कृतज्ञ श्रीराम भिकाजी वेलणकर यांची ओळख करून देतो. पाठात असे स्पष्ट केले आहे की, भारतासारख्या विशाल देशात, जिथे विविध भाषा, लिपी आणि अनेकदा अपूर्ण पत्ते असतात, तिथे पत्रे वेळेवर पोहोचवणे हे एक मोठे आव्हान होते. वेलणकर, जे एक टपाल अधिकारी, गणितज्ञ आणि संस्कृत पंडित होते, त्यांना एका सैनिकाच्या अनुभवातून प्रेरणा मिळाली, ज्याला महिन्याभराहून अधिक काळ आपल्या पालकांची बातमी मिळू शकली नव्हती. ही समस्या सोडवण्यासाठी, त्यांनी देशाला ८ विभागांमध्ये आणि पुढे जिल्ह्यांनुसार उपविभागांमध्ये विभागून ६-अंकी 'पिनकोड' प्रणाली तयार केली. १९७२ मध्ये सुरू झालेल्या या प्रणालीमुळे, भाषेच्या अडचणी दूर सारून, पोस्टमन केवळ अंकांद्वारे पत्रे अचूकपणे वितरीत करू शकतात. पाठात वेलणकरांच्या इतर गुणांवरही प्रकाश टाकला आहे: ते एक कुशल संगीतकार (व्हायोलिन आणि तबला वादक), 'गीतगीर्वाणम्' नावाचा संगीतावरील संस्कृत ग्रंथ लिहिणारे लेखक आणि एक यशस्वी नाटककार होते.
Glossary (शब्दार्थ)
Sanskrit (संस्कृत) | English | Marathi (मराठी) |
सङ्केतः | Address | पत्ता |
प्रयुज्यते | (It) is used | (ते) वापरले जाते |
पत्रवाहकः | Postman | पोस्टमन |
क्रमाङ्कः | Serial number / Code number | क्रमांक |
सद्यस्क क्रयणम् | Online Shopping | ऑनलाईन खरेदी |
प्रणालिः | System / Method | प्रणाली / पद्धत |
प्रवर्तिता | Started / Implemented | सुरू केली |
पत्रालयम् | Post Office | टपाल कार्यालय |
प्रत्यूहाः | Obstacles | अडथळे |
दुर्बोधम् | Difficult to understand | समजण्यास कठीण |
न्यूनं कर्तुम् | To reduce | कमी करण्यासाठी |
जनपदाधारेण | Based on the district | जिल्ह्याच्या आधारे |
विनायासं | Without effort / Easily | सहज |
अभिमतः | Favourite / Preferred | आवडता |
विद्वद्वरेण्यः | The most excellent among scholars | विद्वानांमध्ये श्रेष्ठ |
उपकृताः | (We are) obliged / benefited | (आपण) उपकृत झालो आहोत |
Sentence-by-Sentence Translation
Sanskrit (संस्कृत) | English Translation | Marathi Translation (मराठी भाषांतर) |
अयि मित्राणि, भारतसदृशे विशाले देशे सुदूरप्रान्तेभ्यः अन्यप्रान्तं प्रति प्रेषितानि पत्राणि विना विलम्बं विना प्रमादं कथं लभ्यन्ते ? | O friends, in a vast country like India, how are letters sent from faraway provinces to other provinces received without delay and without error? | मित्रांनो, भारतासारख्या विशाल देशात, दूरच्या प्रदेशातून दुसऱ्या प्रदेशात पाठवलेली पत्रे विलंबाशिवाय आणि चुकीशिवाय कशी मिळतात? |
वयम् अस्माकं निवासविभागे पत्रपेटिकायां पत्रं क्षिपामः । | We put the letter in the letterbox in our residential area. | आपण आपल्या राहत्या भागातील पत्रपेटीत पत्र टाकतो. |
ततः तत् पत्रालयं प्रति गच्छति । ततः च निर्दिष्टं स्थानं प्रति प्राप्नोति । | From there it goes to the post office. And from there, it reaches the specified location. | तेथून ते टपाल कार्यालयात जाते. आणि तिथून ते ठरलेल्या ठिकाणी पोहोचते. |
कथं शक्या भवति एषा वितरणव्यवस्था ? | How is this distribution system possible? | ही वितरण व्यवस्था कशी शक्य होते? |
'पिन्कोड्प्रणालिः' इत्येव एतस्य प्रश्नस्य उत्तरम् । | 'PIN Code System' is the answer to this question. | 'पिनकोड प्रणाली' हेच या प्रश्नाचे उत्तर आहे. |
पिन्कोड्क्रमाङ्कः नाम पत्रसङ्केतस्य अन्ते लिखिताः षट् सङ्ख्याः । | The PIN code number means the six digits written at the end of the address. | पिनकोड क्रमांक म्हणजे पत्त्याच्या शेवटी लिहिलेले सहा आकडे. |
पिन्कोड् नाम स्थानसङ्केताङ्कः । (PIN - Postal Index Number). | PIN code means Postal Index Number. | पिनकोड म्हणजे 'स्थानसङ्केताङ्कः' (Postal Index Number). |
ऑगस्ट १९७२-तमे ख्रिस्ताब्दे स्वातन्त्र्यदिनसमारोहे प्रधानमन्त्रि इन्दिरा गान्धी-महोदयायै उपहारीकृता एषा महत्त्वपूर्णा प्रणालिः । | This important system was gifted to Prime Minister Indira Gandhi during the Independence Day ceremony in August 1972. | ऑगस्ट १९७२ मध्ये स्वातंत्र्यदिनाच्या सोहळ्यात पंतप्रधान इंदिरा गांधी यांना ही महत्त्वपूर्ण प्रणाली भेट म्हणून देण्यात आली. |
केन खलु प्रवर्तिता इयं सङ्केताङ्क प्रणालिः ? | By whom was this code number system started? | ही सांकेतिक अंकांची प्रणाली कोणी सुरू केली? |
सः पत्रालय अधिकारी आसीत् संस्कृतपण्डितः गणितज्ञः श्रीराम-भिकाजी-वेलणकरमहोदयः । | He was a post office official, a Sanskrit scholar, and a mathematician, Mr. Shriram Bhikaji Velankar. | ते टपाल अधिकारी, संस्कृत पंडित आणि गणितज्ञ श्री. श्रीराम भिकाजी वेलणकर होते. |
सः कोलकतानगरे डाकतारविभागस्य निर्देशकरूपेण कार्यरतः आसीत् । | He was working as the director of the Posts and Telegraphs Department in Kolkata. | ते कोलकाता शहरात डाक-तार विभागाचे निर्देशक म्हणून कार्यरत होते. |
तस्य कार्यकाले एकस्मिन् दिने कोऽपि दुःखितः केरल-प्रदेशीयः सैनिकः महोदयं मेलितुम् आगतः । | During his tenure, one day a sad soldier from the Kerala region came to meet him. | त्यांच्या कार्यकाळात, एके दिवशी केरळ प्रदेशातील एक दुःखी सैनिक त्यांना भेटायला आला. |
सः तस्य पित्रोः स्वास्थ्यविषये किञ्चिदपि ज्ञातुम् असमर्थः । | He was unable to know anything about his parents' health. | तो त्याच्या पालकांच्या आरोग्याविषयी काहीही जाणू शकत नव्हता. |
यतः तदा पत्रस्य प्रवासकालः केरलतः अरुणाचलप्रदेशपर्यन्तं क्वचित् मासाधिकोऽपि आसीत् । | Because at that time, the travel time for a letter from Kerala to Arunachal Pradesh was sometimes even more than a month. | कारण तेव्हा केरळपासून अरुणाचल प्रदेशपर्यंत पत्राचा प्रवासकाळ कधीकधी महिन्यापेक्षा जास्तही असायचा. |
तेन पं. वेलणकरमहोदयस्य चिन्तनम् आरब्धम्, 'कथं पत्रस्य प्राप्तिकालं न्यूनं कर्तुं शक्नोमि ?' | This started Pt. Velankar's thinking, 'How can I reduce the receiving time of a letter?' | त्यामुळे पं. वेलणकर यांनी विचार करण्यास सुरुवात केली, 'मी पत्र मिळण्याचा वेळ कसा कमी करू शकेन?' |
दुर्बोधं हस्ताक्षरं, भिन्नाः प्रान्तीयाः भाषाः, अपूर्णः पत्रसङ्केतः इति नैके प्रत्यूहाः । | Difficult-to-read handwriting, different regional languages, incomplete address - these were many obstacles. | समजण्यास कठीण हस्ताक्षर, वेगवेगळ्या प्रादेशिक भाषा, अपूर्ण पत्ता असे अनेक अडथळे होते. |
अतः गणितज्ञेन तेन अङ्कानाम् उपयोगः कृतः । | Therefore, being a mathematician, he used numbers. | म्हणून, गणितज्ञ असलेल्या त्यांनी अंकांचा उपयोग केला. |
तेन देशस्य अष्ट विभागाः कृताः । तेषां च उपविभाग जनपदाधारेण क्रमाङ्कनं कृतम् । | He made eight zones of the country. And he numbered their sub-divisions based on districts. | त्यांनी देशाचे आठ विभाग केले. आणि जिल्ह्यांनुसार त्यांचे उपविभाग करून क्रमांक दिले. |
तेन अधुनापि वयं विनायासं शीघ्र पत्रं लभामहे । | Because of him, even today we receive letters quickly and easily. | त्यांच्यामुळे आजही आपण सहज आणि वेगाने पत्रे मिळवू शकतो. |
अनुशासनप्रियस्य वेलणकरमहोदयस्य सङ्गीतमपि प्रियः विषयः । | For Mr. Velankar, who loved discipline, music was also a favorite subject. | शिस्तप्रिय असलेल्या वेलणकर महोदयांचा संगीत हा देखील आवडता विषय होता. |
सः व्हायोलिनवादने तथा तबलावादनेऽपि अतीव निपुणः। | He was also very skilled in playing the violin and the tabla. | ते व्हायोलिन वादनात आणि तबला वादनातही अत्यंत निपुण होते. |
अतः एव सः 'गीतगीर्वाणम्' इति सङ्गीतविषयकं शास्त्रीयग्रन्थं संस्कृतेन रचितवान्। | That is why he composed a classical treatise on music called 'Geetageervanam' in Sanskrit. | म्हणूनच त्यांनी 'गीतगीर्वाणम्' नावाचा संगीतावरील शास्त्रीय ग्रंथ संस्कृतमध्ये लिहिला. |
...तथापि नाट्यलेखनं तस्य अभिमतः साहित्यप्रकारः । | ...Nevertheless, playwriting was his favorite literary form. | ...तरीही, नाट्यलेखन हा त्यांचा आवडता साहित्यप्रकार होता. |
धन्यः सः विद्वद्वरेण्यः येन वयं पिन्‌कोड्प्रणाल्या उपकृताः । | Blessed is that most excellent scholar, by whose PIN code system we have been benefited. | धन्य आहेत ते विद्वान, ज्यांच्या पिनकोड प्रणालीने आपण उपकृत झालो आहोत. |
५. Exercises (भाषाभ्यासः)
५.१. Answer in one full sentence in Sanskrit (पूर्णवाक्येन उत्तरं लिखत)
प्रश्नः अ) पत्रवाहकः किं पठित्वा पत्रं वितरति ?
उत्तरम्: पत्रवाहकः सङ्केतक्रमाङ्कं (पिन्कोड्) पठित्वा पत्रं वितरति।
प्रश्नः आ) पिन्‌कोङ्क्रमाङ्के कति सङ्ख्याः सन्ति ?
उत्तरम्: पिन्‌कोङ्क्रमाङ्के षट् सङ्ख्याः सन्ति।
प्रश्नः इ) पिन्कोड्-प्रणालिः केन समारब्धा ?
उत्तरम्: पिन्कोड्-प्रणालिः श्रीराम-भिकाजी-वेलणकरमहोदयेन समारब्धा।
प्रश्नः ई) वेलणकरमहोदयस्य कः प्रियः विषयः ?
उत्तरम्: वेलणकरमहोदयस्य सङ्गीतमपि प्रियः विषयः ।
प्रश्नः उ) वेलणकरमहोदयः के वाद्ये वादयति स्म ?
उत्तरम्: वेलणकरमहोदयः व्हायोलिनवादने तथा तबलावादनेऽपि निपुणः आसीत् ।
प्रश्नः ऊ) वेलणकरमहोदयेन रचितः सङ्गीतविषयकः ग्रन्थः कः ?
उत्तरम्: वेलणकरमहोदयेन रचितः सङ्गीतविषयकः ग्रन्थः 'गीतगीर्वाणम्' इति अस्ति ।
प्रश्नः ए) पिन्कोड्प्रणालिनिमित्तं वेलणकरमहोदयेन देशस्य कति विभागाः कृताः ? उत्तरम्: पिन्कोड्प्रणालिनिमित्तं वेलणकरमहोदयेन देशस्य अष्ट विभागाः कृताः ।
प्रश्नः ऐ) वेलणकरमहोदयः कस्य विभागस्य निर्देशकः आसीत् ?
उत्तरम्: वेलणकरमहोदयः कोलकतानगरे डाकतारविभागस्य निर्देशकः आसीत् ।
प्रश्नः ओ) वेलणकरमहोदयस्य अभिमतः साहित्यप्रकारः कः ?
उत्तरम्: वेलणकरमहोदयस्य अभिमतः साहित्यप्रकारः नाट्यलेखनम् आसीत् ।
५.२. Answer in your medium's language (माध्यमभाषया उत्तरत)
प्रश्नः । वेलणकरमहोदयस्य कार्यवैशिष्ट्यानि माध्यमभाषया लिखत । (Write the special achievements of Mr. Velankar in your language.)
English Shriram Bhikaji Velankar was a man of many talents. His most significant contribution was the creation of the PIN code system (Postal Index Number) in 1972, which solved the massive problem of slow mail delivery in a diverse country like India by bypassing issues like different languages, scripts, and illegible handwriting. He was a mathematician who used numbers to create this efficient system, dividing the country into 8 zones. Beyond his official duties as a postal director, he was a great Sanskrit scholar and a talented musician, skilled in playing the violin and tabla, and he even wrote a Sanskrit treatise on music called 'गीतगीर्वाणम्'. Furthermore, he was a prolific playwright whose favorite genre was drama. He was known for managing all aspects of his plays himself—writing, direction, production, and music—which earned his plays the nickname "सबकुछ श्रीभिः" (Everything by Shri. Bhi.).
Marathi (मराठी) श्रीराम भिकाजी वेलणकर हे एक बहुआयामी व्यक्तिमत्त्व होते. त्यांचे सर्वात मोठे योगदान म्हणजे १९७२ मध्ये पिनकोड प्रणालीची (Postal Index Number) निर्मिती करणे. भारतातील विविध भाषा, लिपी आणि अस्पष्ट पत्ते यांमुळे होणारा पत्र वितरणातील विलंब त्यांनी या प्रणालीद्वारे सोडवला. ते एक गणितज्ञ होते, ज्यांनी अंकांचा वापर करून संपूर्ण देशाला ८ विभागांमध्ये विभागून ही कार्यक्षम प्रणाली तयार केली. टपाल विभागातील संचालकपदाच्या जबाबदारीपलीकडे, ते एक महान संस्कृत पंडित आणि कुशल संगीतकार होते. ते व्हायोलिन आणि तबला वादनात प्रवीण होते आणि त्यांनी 'गीतगीर्वाणम्' नावाचा संगीतावरील संस्कृत ग्रंथही लिहिला. याशिवाय, ते एक यशस्वी नाटककार होते; नाट्यलेखन हा त्यांचा आवडता साहित्यप्रकार होता. ते आपल्या नाटकांचे लेखन, दिग्दर्शन, निर्मिती आणि संगीत संयोजन अशी सर्व कामे स्वतःच करत, त्यामुळे त्यांच्या नाटकांना "सबकुछ श्रीभिः" (सर्व काही श्री. भि. यांच्याकडून) असे टोपणनाव मिळाले होते.
५.३. Diagram/Flowchart Answers (जालरेखाचित्रं/प्रवाहिजालं पूरयत)
५. विशेषणानि अन्विष्य लिखत (Find and write the adjectives)
महत्त्वपूर्णा प्रणालिः ।
दुःखितः, केरल-प्रदेशीयः सैनिकः ।
भिन्नाः, प्रान्तीयाः भाषाः ।
दुष्बोधम् हस्ताक्षरम् ।
प्रियः विषयः ।
बहुविधाः रचनाः ।
About BhashaLab
BhashaLab is a dynamic platform dedicated to the exploration and mastery of languages - operating both online and offline. Aligned with the National Education Policy (NEP) 2020 and the National Credit Framework (NCrF), we offer language education that emphasizes measurable learning outcomes and recognized, transferable credits.
We offer:
1. NEP alligned offline language courses for degree colleges - English, Sanskrit, Marathi and Hindi
2. NEP alligned offline language courses for schools - English, Sanskrit, Marathi and Hindi
3. Std VIII, IX and X - English and Sanskrit Curriculum Tuitions - All boards
4. International English Olympiad Tuitions - All classes
5. Basic and Advanced English Grammar - Offline and Online - Class 3 and above
6. English Communication Skills for working professionals, adults and students - Offline and Online
Contact: +91 86577 20901, +91 97021 12044
Mail: info@bhashalab.com
Website: www.bhashalab.com
Found any mistakes or suggestions? Click here to send us your feedback!
Comments