14. काव्यशास्त्रविनोदः - Entertainment from Poetics - Class 9 - Amod

Bilingual Summary

English

This lesson, "Kavyashastra-vinoda" (Entertainment from Poetics), is a delightful collection of Subhashitas (wise sayings) that are witty, clever, and entertaining. These verses are like puzzles for the mind (मस्तिष्कखाद्यम्). The lesson includes:

1. A Palindrome Puzzle: Showing how साक्षराः (literate) becomes राक्षसाः (demons) when reversed, but सरसः (good/juicy) remains the same, teaching a moral lesson.

2. A Riddle: A classic riddle (वृक्षाग्रवासी...) describing something that lives at the top of a tree, has three eyes, and holds water, but is not Garuda, Shiva, or a pot. The answer is a coconut (नारिकेलफलम्).

3. A Punning Verse: A puzzle where a son seems to disobey his father's order (न तेन लिखितं पत्रं - "a letter was not written by him") but actually obeys it (नतेन लिखितं पत्रं - "a letter was written by the humble one").

4. A Riddle: A puzzle describing नयन (eye), which has 'na' at the beginning and 'na' at the end, and 'ya' in the middle.

5. A Verse with an Analogy: This verse (मृगमीनसज्जनानां...) uses the Yathasankhya figure of speech to state that hunters, fishermen, and wicked people are the causeless, natural enemies of deer, fish, and good people, respectively.

6. A Poetic Problem: A समस्यापूर्तिः (problem completion) that poetically justifies the impossible phrase "a sky with a hundred moons" (शतचन्द्रं नभस्तलम्) by describing the multiple reflections of the one moon in the rippling waters of the Ganges.

7. An Anyokti: A verse praising the free life of a deer (कुरङ्ग), which does not need to flatter the rich, listen to their arrogant words, or chase them for favors. This is an indirect praise for a self-respecting, content person.

Marathi (मराठी)

'काव्यशास्त्रविनोदः' (काव्यशास्त्रातील मनोरंजन) हा पाठ म्हणजे चमत्कृतिपूर्ण आणि मनोरंजक अशा 'सुभाषितांचा' संग्रह आहे, जे मनासाठी खाद्य (मस्तिष्कखाद्यम्) आहेत. या पाठात खालील गोष्टींचा समावेश आहे: १. शब्द-कोडे: साक्षराः (साक्षर) हे अक्षर उलट केल्यावर राक्षसाः (राक्षस) कसे बनतात, पण सरसः (चांगला) हा शब्द उलट-सुलट सारखाच राहतो, हे सांगून एक बोध दिला आहे. २. प्रहेलिका (Riddle): एक प्रसिद्ध कोडे (वृक्षाग्रवासी...) जे झाडाच्या शेंड्यावर राहते, तीन डोळे आहेत, पाणी धरून ठेवते, पण गरूड, शंकर किंवा मेघ नाही. याचे उत्तर 'नारळ' (नारिकेलफलम्) आहे. ३. श्लेष (Pun): एक कोडे ज्यात मुलगा वडिलांची आज्ञा पाळत नाही असे वाटते (न तेन लिखितं पत्रं - "त्याने पत्र लिहिले नाही"), पण 'नतेन' (नम्र मुलाने) असा शब्द-विभाग केल्यास अर्थ स्पष्ट होतो की त्याने आज्ञा पाळली. ४. कूटप्रश्न: नयन (डोळा) या शब्दावर आधारित एक कोडे, ज्याच्या सुरुवातीला 'न' आणि शेवटी 'न' आहे, व मध्ये 'य' आहे. ५. यथासंख्य अलंकार: हा श्लोक (मृगमीनसज्जनानां...) सांगतो की शिकारी, कोळी आणि दुष्ट लोक हे अनुक्रमे हरणे, मासे आणि सज्जन यांचे विनाकारण शत्रू असतात. ६. समस्यापूर्ति: "शंभर चंद्रांनी भरलेले आकाश" (शतचन्द्रं नभस्तलम्) या अशक्य वाटणाऱ्या कल्पनेचे काव्यात्मक समर्थन करणारा श्लोक. गंगेच्या चंचल पाण्यात पडलेले एका चंद्राचे आणि ताऱ्यांचे प्रतिबिंब पाहून कवीला 'शंभर चंद्रांचे आकाश' असल्याचा भास होतो. ७. अन्योक्ती: एका हरणाच्या (कुरङ्ग) स्वतंत्र जीवनाची स्तुती करणारा हा श्लोक आहे, ज्याला श्रीमंतांची खुशामत करण्याची, त्यांचे गर्विष्ठ बोलणे ऐकण्याची किंवा त्यांच्या मागे धावण्याची गरज नसते. ही एका स्वाभिमानी आणि समाधानी माणसाची अप्रत्यक्ष स्तुती आहे.

Glossary (शब्दार्थ)

Line-by-Line Translation (Shloka-wise)

श्लोकः १

| Sanskrit (संस्कृत) | English Translation | Marathi Translation (मराठी भाषांतर) | | :--- | :--- | :--- | | साक्षरा विपरीताश्चेद् राक्षसा एव केवलम् । | If literate people are reversed (साक्षराः -> राक्षसाः), they become demons. | 'साक्षर' (लोक) जर उलटे झाले तर ते 'राक्षस' होतात. | | सरसो विपरीतोऽपि सरसत्वं न मुञ्चति ।।१।। | But a good person (सरसः), even when reversed (सरसः), does not give up his goodness. | पण 'सरस' (चांगला माणूस) उलटा झाला तरी (सरसः -> सरसः) आपला चांगुलपणा सोडत नाही. |

श्लोकः २ (Riddle)

| Sanskrit (संस्कृत) | English Translation | Marathi Translation (मराठी भाषांतर) | | :--- | :--- | :--- | | वृक्षाग्रवासी न च पक्षिराजः | (He) lives at the top of a tree, but is not the king of birds (Garuda). | (तो) झाडाच्या शेंड्यावर राहतो, पण पक्षिराज (गरूड) नाही. | | त्रिनेत्रधारी न च शूलपाणिः । | (He) has three eyes, but is not the holder of the trident (Shiva). | (त्याला) तीन डोळे आहेत, पण तो शूलपाणी (शंकर) नाही. | | त्वग्वस्त्रधारी न च सिद्धयोगी | (He) wears bark-like clothing, but is not a perfected Yogi. | (तो) वल्कलासारखे वस्त्र घालतो, पण सिद्धयोगी नाही. | | जलं च बिभ्रन्न घटो न मेघः ।।२।। | And (he) holds water, but is not a pot or a cloud. (Answer: Coconut) | आणि (तो) पाणी धारण करतो, पण (तो) घडा किंवा ढग नाही. (उत्तर: नारळ) |

श्लोकः ३ (Puzzle)

| Sanskrit (संस्कृत) | English Translation | Marathi Translation (मराठी भाषांतर) | | :--- | :--- | :--- | | तातेन कथितं पुत्र पत्रं लिख ममाज्ञया । | A father said, "Son, write a letter by my order." | वडिलांनी सांगितले, "मुला, माझ्या आज्ञेने पत्र लिही." | | न तेन लिखितं पत्रं पितुराज्ञा न लङ्गिता ।।३।। | 'A letter was not written by him' (न तेन), and (yet) the father's order was not disobeyed. (Solved by: नतेन - 'A letter was written by the humble one'.) | 'त्याने पत्र लिहिले नाही' (न तेन), (तरीही) वडिलांची आज्ञा मोडली गेली नाही. (उत्तर: नतेन - 'नम्र (मुलाने) पत्र लिहिले'.) |

श्लोकः ४ (Riddle)

| Sanskrit (संस्कृत) | English Translation | Marathi Translation (मराठी भाषांतर) | | :--- | :--- | :--- | | न तस्यादिर्न तस्यान्तः यो मध्ये तस्य तिष्ठति । | It has 'na' at its beginning, 'na' at its end, and 'ya' stands in its middle. | त्याच्या सुरुवातीला 'न' आहे, त्याच्या शेवटी 'न' आहे, आणि 'य' त्याच्या मध्ये उभा आहे. | | तवाप्यस्ति ममाप्यस्ति यो जानाति स पण्डितः ।।४।। | You have it and I also have it. He who knows is a scholar. (Answer: नयन - Eye) | (ते) तुझ्याकडेही आहे आणि माझ्याकडेही आहे. जो (हे) ओळखतो, तो पंडित. (उत्तर: नयन - डोळा) |

श्लोकः ५

| Sanskrit (संस्कृत) | English Translation | Marathi Translation (मराठी भाषांतर) | | :--- | :--- | :--- | | मृगमीनसज्जनानां तृणजलसन्तोषविहितवृत्तीनाम् । | Of deer, fish, and good people, who live on grass, water, and contentment respectively. | हरीण, मासे आणि सज्जन लोक, जे अनुक्रमे गवत, पाणी आणि समाधानावर आपले जीवन जगतात. | | लुब्धकधीवरपिशुना निष्कारणवैरिणो जगति ।।५।। | Hunters, fishermen, and wicked people are their causeless enemies in this world. | (त्यांचे) शिकारी, कोळी आणि दुष्ट लोक हे या जगात विनाकारण शत्रू (असतात). |

श्लोकः ६ (Problem Completion)

| Sanskrit (संस्कृत) | English Translation | Marathi Translation (मराठी भाषांतर) | | :--- | :--- | :--- | | गङ्गायाश्चञ्चलतरे वारिणि प्रतिबिम्बितम् । | Reflected in the very restless water of the Ganges, | गंगेच्या अतिशय चंचल पाण्यामध्ये प्रतिबिंबित झालेले, | | शोभते तारकायुक्तं शतचन्द्रं नभस्तलम् ।।६।। | The sky, filled with stars, shines as if with a hundred moons. | ताऱ्यांनी भरलेले आकाश, जणू शंभर चंद्र असल्याप्रमाणे शोभत आहे. |

श्लोकः ७ (Anyokti)

| Sanskrit (संस्कृत) | English Translation | Marathi Translation (मराठी भाषांतर) | | :--- | :--- | :--- | | यद्वक्त्रं मुहुरीक्षसे न धनिनां ब्रूषे न चाटून् मृषा | (Because) you do not look at the faces of the rich again and again, nor do you speak false flattery, | (कारण) तू श्रीमंतांच्या चेहऱ्याकडे सारखे पाहत नाहीस, खोट्या खुशामतीचे शब्द बोलत नाहीस, | | नैषां गर्ववचः शृणोषि न च तान् प्रत्याशया धावसि । | You do not listen to their arrogant words, nor do you run after them with expectation. | (तू) त्यांचे गर्विष्ठ शब्द ऐकत नाहीस, किंवा (त्यांच्याकडून) काही मिळेल या आशेने त्यांच्या मागे धावत नाहीस. | | काले बालतृणानि खादसि परं निद्रासि निद्रागमे | You eat young grass at the (proper) time, and sleep when it is time to sleep. | (तू) वेळेवर कोवळे गवत खातोस आणि झोप आल्यावर (शांतपणे) झोपतोस. | | तन्मे ब्रूहि कुरङ्ग कुत्र भवता किं नाम तप्तं तपः ।।७।। | So, tell me, O Deer, where and what penance did you perform (to earn this life)? | तर हे हरणा, मला सांग, (असे जीवन मिळवण्यासाठी) तू कोठे आणि कोणती तपश्चर्या केलीस? |

५. Exercises (भाषाभ्यासः)

५.१. Answer in one full sentence in Sanskrit (पूर्णवाक्येन उत्तरं लिखत)

(From श्लोकः १) प्रश्नः अ) विपर्ययः कस्मिन् शब्दे दृश्यते ?

उत्तरम्: विपर्ययः 'साक्षराः' (-> 'राक्षसाः') इति शब्दे दृश्यते ।

प्रश्नः आ) विपर्ययः कस्मिन् शब्दे न दृश्यते ?

उत्तरम्: विपर्ययः 'सरसः' इति शब्दे न दृश्यते ।

प्रश्नः इ) मानवाः कीदृशाः भवेयुः ?

उत्तरम्: मानवाः 'सरसाः' भवेयुः ।

प्रश्नः ई) मानवाः कीदृशाः न भवेयुः ?

उत्तरम्: मानवाः (विपरीताः) 'राक्षसाः' न भवेयुः ।

(From श्लोकः २) प्रश्नः अ) वृक्षाग्रवासी कः ?

उत्तरम्: वृक्षाग्रवासी (नारिकेलम्) अस्ति, सः पक्षिराजः न ।

प्रश्नः इ) कः त्रिनेत्रधारी ?

उत्तरम्: (नारिकेलं) त्रिनेत्रधारी अस्ति, सः शूलपाणिः न ।

प्रश्नः उ) कः जलं बिभर्ति ?

उत्तरम्: (नारिकेलं) जलं बिभर्ति, सः घटः मेघः वा न ।

(From श्लोकः ३) प्रश्नः अ) केन आज्ञा दत्ता?

उत्तरम्: तातेन (पित्रा) आज्ञा दत्ता।

प्रश्नः आ) केन आज्ञा न लङ्घिता ।

उत्तरम्: पुत्रेण (नतेन पुत्रेण) आज्ञा न लङ्घिता ।

प्रश्नः इ) पत्रं केन लिखितम् ?

उत्तरम्: पत्रं नतेन (पुत्रेण) लिखितम् ।

(From श्लोकः ६) प्रश्नः अ) कस्याः नद्याः वर्णनं सुभाषिते वर्तते ?

उत्तरम्: गङ्गायाः नद्याः वर्णनं सुभाषिते वर्तते ।

प्रश्नः आ) शतचन्द्रं नभस्तलं कुत्र शोभते ?

उत्तरम्: शतचन्द्रं नभस्तलं गङ्गायाः चञ्चलतरे वारिणि (प्रतिबिम्बितं) शोभते ।

५.२. Answer in your medium's language (माध्यमभाषया उत्तरत)

(No questions were found in the PDF exercises under this specific heading.)

५.३. Diagram/Flowchart Answers (जालरेखाचित्रं/प्रवाहिजालं पूरयत)

श्लोकः १ - कोष्टकं पूरयत (Fill the Table)

• साक्षरः मनुजः (विपरीतत्वम्) -> राक्षसत्वम्

• सरसः मनुजः (विपरीतत्वम्) -> सरसत्वम्

श्लोकः ५ - तालिकापूर्तिं कुरुत (Complete the Table)

• तृणवृत्तेः (मृगस्य) वैरी लुब्धकः भवति ।

• जलवृत्तेः (मीनस्य) वैरी धीवरः भवति ।

• सन्तोषवृत्तेः (सज्जनस्य) वैरी पिशुनः भवति ।

श्लोकः ६ - जालरेखाचित्रं पूरयत (Fill the Web-Diagram)

नभस्तलम्

• प्रतिबिम्बितम्

• तारकायुक्तम्

• शतचन्द्रम्

श्लोकः ७ - रिक्तस्थानं पूरयत (Fill in the Blanks)

• अ) त्वं धनिनां वक्त्रं मुहुः न ईक्षसे ।

• आ) त्वं मृषा चाटून् न ब्रूषे ।

• इ) त्वं एषां गर्ववचः न शृणोषि ।

• ई) त्वं तान् प्रति प्रत्याशया न धावसि ।

• उ) त्वं काले बालतृणानि खादसि ।

• ऊ) त्वं निद्रागमे निद्रासि ।

• ऋ) हे कुरङ्ग, तद् मे ब्रूहि ।

• ॠ) भवता किं नाम तपः तप्तम् ।

About BhashaLab

BhashaLab is a dynamic platform dedicated to the exploration and mastery of languages - operating both online and offline. Aligned with the National Education Policy (NEP) 2020 and the National Credit Framework (NCrF), we offer language education that emphasizes measurable learning outcomes and recognized, transferable credits.

We offer:

1. NEP alligned offline language courses for degree colleges - English, Sanskrit, Marathi and Hindi

2. NEP alligned offline language courses for schools - English, Sanskrit, Marathi and Hindi

3. Std VIII, IX and X - English and Sanskrit Curriculum Tuitions - All boards

4. International English Olympiad Tuitions - All classes

5. Basic and Advanced English Grammar - Offline and Online - Class 3 and above

6. English Communication Skills for working professionals, adults and students - Offline and Online

Contact: +91 86577 20901, +91 97021 12044

Mail: info@bhashalab.com

Website: www.bhashalab.com

Found any mistakes or suggestions? Click here to send us your feedback!