16 स्वागतं तपोधनायाः- Welcome to the Ascetic - Class 9 - Amod
- Nov 16
- 8 min read
Updated: Nov 20
Bilingual Summary
English This lesson is a dialogue from the play 'Uttararamacharitam' by Bhavabhuti. It is between a Forest Deity (Vanadevata) and an ascetic woman named Atreyi, who is traveling through the Dandakaranya forest. The Forest Deity asks why she is there. Atreyi explains that she has left Valmiki's ashram, where she was studying, because of two major "obstacles to study" (अध्ययनप्रत्यूहः).
The first obstacle is the arrival of two boys, Kusha and Lava, who are extraordinarily brilliant (अतिप्रदीप्तप्रज्ञामेधे). Atreyi, a common student, finds it impossible to learn alongside them. She explains that a guru gives the same knowledge to a brilliant student and a dull one, but just as a crystal (मणिः) can grasp a clear reflection and a clod of earth (मृदां चयः) cannot, the brilliant students grasp knowledge that she cannot. The second obstacle is that after the famous incident of the Krauncha bird—where Valmiki spontaneously uttered his first verse—Lord Brahma appeared and commanded him to write the story of Rama. As a result, Valmiki is now completely engrossed in composing the Ramayana, making further study at the ashram impossible for her. She is now on her way to Sage Agastya to continue her study of Vedanta.
Marathi (मराठी) हा पाठ महाकवी भवभूतींच्या 'उत्तररामचरितम्' या नाटकातून घेतलेला एक संवाद आहे. हा संवाद वनदेवता आणि आत्रेयी नावाच्या एका तपस्वी स्त्रीमध्ये घडतो, जी दंडकारण्य वनातून प्रवास करत असते. वनदेवता तिला तिच्या येण्याचे कारण विचारते. तेव्हा आत्रेयी सांगते की, ती वाल्मिकींच्या आश्रमातून वेदांताचे शिक्षण घेण्यासाठी आली आहे, कारण तिथे अभ्यासात दोन मोठे अडथळे (अध्ययनप्रत्यूहः) निर्माण झाले आहेत.
पहिला अडथळा म्हणजे कुश आणि लव नावाच्या दोन मुलांचे आश्रमात येणे. ही मुले विलक्षण तेजस्वी बुद्धीची (अतिप्रदीप्तप्रज्ञामेधे) आहेत, त्यामुळे आत्रेयीसारख्या सामान्य विद्यार्थिनीला त्यांच्यासोबत शिकणे अशक्य झाले आहे. ती म्हणते की, गुरू जरी हुशार आणि सामान्य विद्यार्थ्याला सारखेच ज्ञान देत असले, तरी ज्याप्रमाणे एक स्फटिक मणी (मणिः) प्रतिबिंब स्पष्टपणे ग्रहण करतो, पण मातीचे ढेकूळ (मृदां चयः) ते करू शकत नाही, त्याचप्रमाणे त्या मुलांचे ज्ञानग्रहण होते, जे तिला जमत नाही.
दुसरा अडथळा म्हणजे, क्रौंच पक्ष्याच्या वधाचा प्रसंग पाहिल्यानंतर, जेव्हा वाल्मिकींच्या मुखातून पहिला अनुष्टुप् श्लोक बाहेर पडला, तेव्हा ब्रह्मदेवाने प्रकट होऊन त्यांना 'रामचरित' लिहिण्याची आज्ञा दिली. त्यामुळे, महर्षी वाल्मिकी आता पूर्णपणे रामायण रचण्यात मग्न झाले आहेत, ज्यामुळे तिथे पुढील शिक्षण अशक्य झाले आहे. म्हणून आत्रेयी आता अगस्त्य ऋषींकडे वेदान्त शिकण्यासाठी जात आहे.
Glossary (शब्दार्थ)
Sanskrit (संस्कृत) | English | Marathi (मराठी) |
तपोधनायाः | To the ascetic woman | तपस्वी स्त्रीचे |
अध्वगवेषा | In the guise of a traveler | प्रवाशाच्या वेशात |
अधिगन्तुम् | To learn / to acquire | शिकण्यासाठी / मिळवण्यासाठी |
अटति | (She) wanders | (ती) भटकत आहे |
अध्ययनप्रत्यूहः | Obstacle to study | अभ्यासातील अडथळा |
दारकद्वयम् | A pair of boys | दोन मुले |
उपनीतम् | (Was) brought near | (जवळ) आणले गेले |
धात्री | Foster-mother / Nurse | दाई / पालनपोषण करणारी |
पोषितौ | (They two) were nourished | (त्या दोघांचे) पोषण केले गेले |
त्रयीविद्याम् | The knowledge of the three Vedas | तीन वेदांची विद्या |
अतिप्रदीप्तप्रज्ञामेधे | (Two) whose intellect & memory are extraordinarily sharp | ज्यांची बुद्धी आणि आकलनशक्ती अतिशय तेजस्वी आहे |
जडे | To a dull (student) | मूर्ख/सामान्य (विद्यार्थ्याला) |
अपहन्ति | (It) takes away / destroys | (ते) काढून घेते / नष्ट करते |
भूयान् | Greater | अधिक / मोठा |
बिम्बग्राहे | In grasping a reflection | प्रतिबिंब ग्रहण करण्यात |
मृदां चयः | A pile of earth / a clod of earth | मातीचा गोळा / ढेकूळ |
माध्यन्दिनसवनाय | For the mid-day ritual/bath | दुपारच्या स्नानासाठी / विधीसाठी |
क्रौञ्चयुग्मम् | A pair of curlew birds | क्रौंच पक्ष्यांची जोडी |
व्याधेन | By the hunter | शिकाऱ्याने |
विद्धः | (Was) pierced | (त्याला) बाण मारला |
निश्चेष्ट | Motionless | निश्चल / हालचाल नसलेला |
व्यलपत् | (She) wailed | (ती) विलाप करू लागली |
अश्रुतपूर्वा | Unheard before | पूर्वी कधीही न ऐकलेली |
आम्नायात् | After the Vedas | वेदांनंतर |
आविर्भूतः | (He) appeared | (तो) प्रकट झाला |
युज्यते | It is appropriate / fitting | (हे) योग्य आहे |
विश्रान्तास्मि | I have rested | मी विश्रांती घेतली आहे |
Sentence-by-Sentence Translation
Sanskrit (संस्कृत) | English Translation | Marathi Translation (मराठी भाषांतर) |
(नेपथ्ये) स्वागतं तपोधनायाः । | (From behind the curtain) Welcome to the ascetic. | (पडद्यामागून) तपस्वी स्त्रीचे स्वागत असो. |
वनदेवता - आर्ये, का पुनः अत्रभवती? किं प्रयोजनं दण्डकारण्यप्रवेशस्य ? | Forest Deity: Noble lady, who are you? What is the purpose of your entry into Dandakaranya? | वनदेवता: आर्ये, आपण कोण? दंडकारण्यात येण्याचे काय प्रयोजन? |
आत्रेयी - अस्मिन् प्रदेशे बहवः अगस्त्यादयः मुनयः निवसन्ति। तेभ्यः वेदान्तविद्याम् अधिगन्तुम् अत्र आगता । | Atreyi: In this region, many sages like Agastya live. I have come here to acquire the knowledge of Vedanta from them. | आत्रेयी: या प्रदेशात अगस्त्य इत्यादी अनेक ऋषी राहतात. त्यांच्याकडून वेदान्तविद्या शिकण्यासाठी मी इथे आले आहे. |
वनदेवता - ...कथम् अत्रभवती तस्य आश्रमात् अत्र अटति ? | Forest Deity: ...Why are you wandering here from his ashram? | वनदेवता: ...मग आपण त्यांच्या आश्रमातून इकडे का भटकत आहात? |
आत्रेयी - तत्र महान् अध्ययनप्रत्यूहः उत्पन्नः। | Atreyi: A great obstacle to study has arisen there. | आत्रेयी: तिथे अभ्यासात एक मोठा अडथळा निर्माण झाला आहे. |
तस्य भगवतः केनापि देवताविशेषेण दारकद्वयमुपनीतम् । कुशलवौ इति तयोः नामनी। | To that revered sage, two boys were brought by some divine being. Kusha and Lava are their names. | त्या महर्षींकडे कोणत्यातरी एका देवतेने दोन मुले आणून दिली आहेत. कुश आणि लव अशी त्यांची नावे आहेत. |
उपनयनं कृत्वा त्रयीविद्यामपि अध्यापितौ। | (Valmiki) performed their sacred thread ceremony and also taught them the three Vedas. | (वाल्मिकींनी) त्यांची मुंज करून, त्यांना तिन्ही वेदांचे ज्ञानही शिकवले आहे. |
अतिप्रदीप्तप्रज्ञामेधे तयोः। न अस्मादृशाः सामान्याः छात्राः ताभ्यां सह अध्येतुं शक्नुवन्ति । | Their intellect and memory are extraordinarily sharp. Common students like us cannot study with them. | त्यांची बुद्धी आणि आकलनशक्ती अतिशय तेजस्वी आहे. आमच्यासारखे सामान्य विद्यार्थी त्यांच्यासोबत शिकू शकत नाहीत. |
वितरति गुरुः प्राज्ञे विद्यां यथैव तथा जडे | A guru gives knowledge to a brilliant student just as he does to a dull one. | गुरू जसे हुशार विद्यार्थ्याला ज्ञान देतात, तसेच ते सामान्य (जड) विद्यार्थ्यालाही देतात. |
न खलु तयोर्ज्ञाने शक्ति करोत्यपहन्ति वा। | He certainly neither creates nor destroys the power to know in them. | ते (गुरू) त्या दोघांमधील ज्ञान (ग्रहण) करण्याची शक्ती निर्माण करत नाहीत किंवा नष्टही करत नाहीत. |
भवति हि पुनर्भूयान् भेदः फलं प्रति तद्यथा | But there is indeed a great difference in the result (fruit), just as... | पण (त्यातून मिळणाऱ्या) फळामध्ये मात्र खूप मोठा फरक असतो, जसे... |
प्रभवति शुचिर्बिम्बग्राहे मणिर्न मृदां चयः ।। | A clean crystal (jewel) is capable of grasping a reflection, (but) a clod of earth is not. | एक स्वच्छ स्फटिक मणी प्रतिबिंब ग्रहण करू शकतो, (पण) मातीचा गोळा (ते) करू शकत नाही. |
वनदेवता - अयमध्ययनप्रत्यूहः ? | Forest Deity: This is an obstacle to study? | वनदेवता: हा अभ्यासातील अडथळा आहे? |
आत्रेयी - अन्यश्च। (अथ अपरः कः?) | Atreyi: And another. (Who is the other?) | आत्रेयी: आणि दुसराही (आहे). (दुसरा कोणता?) |
आत्रेयी - ...तत्र वृक्षे एकं क्रौञ्श्चयुग्मम् आसीत् । सहसा व्याधेन तयोः एकः बाणेन विद्धः। | Atreyi: ...There, on a tree, was a pair of Krauncha birds. Suddenly, one of them was pierced by a hunter with an arrow. | आत्रेयी: ...तिथे झाडावर क्रौंच पक्ष्यांची एक जोडी होती. अचानक, एका शिकाऱ्याने त्यातील एकाला बाणाने मारले. |
भूमौ पतितं निश्चेष्ट सहचरं दृष्ट्वा क्रौञ्ची व्यलपत्। | Seeing her motionless companion fallen on the ground, the female Krauncha bird wailed. | जमिनीवर निष्प्राण पडलेल्या आपल्या सोबत्याला पाहून ती क्रौंची (मादी) विलाप करू लागली. |
तस्याः करुणं विलापं श्रत्वा अकस्मात् महर्षेः मुखात् ... दैवी वाणी स्फुरिता 'मा निषाद...' | Hearing her sad wail, suddenly from the sage's mouth, a divine, unheard-of voice emerged in the Anushtup meter: 'O hunter...' | तिचा तो करूण विलाप ऐकून, अचानक महर्षींच्या मुखातून अनुष्टुप् छंदातील, पूर्वी कधीही न ऐकलेली अशी दैवी वाणी स्फुरली: 'हे निषादा (शिकाऱ्या)...' |
वनदेवता - चित्रम्। आम्नायात् अनन्तरम् नूतनः छन्दसाम् अवतारः । | Forest Deity: Wonderful! After the Vedas, this is a new incarnation of poetic meters. | वनदेवता: आश्चर्य आहे! वेदांनंतर (हा) छंदांचा एक नवीनच अवतार आहे. |
आत्रेयी - तेन हि पुनः समयेन भगवान् ब्रह्मदेवः तत्र आविर्भूतः 'महर्षे, प्रबुद्धः असि। रचय रामचरितम्'। | Atreyi: Then, after some time, Lord Brahma appeared there (and said), 'Great sage, you are enlightened. Compose the Ramacharitam (Ramayana).' | आत्रेयी: त्यानंतर, काही वेळाने, भगवान ब्रह्मदेव तिथे प्रकट झाले (आणि म्हणाले), 'महर्षे, तुम्हाला ज्ञानप्राप्त झाली आहे. तुम्ही रामचरित (रामायण) रचा.' |
इति आदेशबद्धः सः वाल्मीकिः रामायणरचनायां मग्नः अस्ति । | Bound by this command, that Valmiki is (now) engrossed in the composition of the Ramayana. | या आज्ञेने बद्ध होऊन, ते वाल्मिकी (आता) रामायण रचण्यात मग्न आहेत. |
तस्मात् ब्रवीमि, इदानीं तत्र अध्ययनमसम्भवम्। | That is why I say, studying there is impossible right now. | म्हणूनच मी म्हणते, (की) सध्या तिथे शिक्षण घेणे अशक्य आहे. |
वनदेवता - युज्यते । | Forest Deity: That seems appropriate. | वनदेवता: (हे) योग्य आहे. |
आत्रेयी - विश्रान्तास्मि भद्रे । सम्प्रति अगस्त्याश्रमस्य मार्गं कथय । | Atreyi: I have rested, good lady. Now, tell me the way to Agastya's ashram. | आत्रेयी: हे कल्याणी, मी विश्रांती घेतली आहे. आता मला अगस्त्य ऋषींच्या आश्रमाचा मार्ग सांगा. |
५. Exercises (भाषाभ्यासः)
५.१. Answer in one full sentence in Sanskrit (पूर्णवाक्येन उत्तरं लिखत)
प्रश्नः (१) आत्रेयी वाल्मीकिमहर्षेः आश्रमात् दण्डकारण्यं किमर्थम् आगता ?
उत्तरम्: आत्रेयी वाल्मीकिमहर्षेः आश्रमात् (अगस्त्यादि-मुनिभ्यः) वेदान्तविद्याम् अधिगन्तुं दण्डकारण्यम् आगता ।
प्रश्नः (२) दारकद्वयस्य नामनी के ?
उत्तरम्: दारकद्वयस्य नामनी कुशलवौ इति।
प्रश्नः (३) वाल्मीकिः माध्यन्दिनसवनाय कुत्र अगच्छत् ?
उत्तरम्: वाल्मीकिः माध्यन्दिनसवनाय तमसानदीतीरम् अगच्छत् ।
प्रश्नः (४) क्रौञ्श्याः विलापं श्रुत्वा महर्षेः मुखात् कीदृशी वाणी प्रसृता ?
उत्तरम्: क्रौञ्श्याः विलापं श्रुत्वा महर्षेः मुखात् अकस्मात् अनुष्टुप्छन्दसा अश्रुतपूर्वा दैवी वाणी प्रसृता ।
प्रश्नः (५) ब्रह्मदेवः वाल्मीकिं किम् आदिशत् ?
उत्तरम्: ब्रह्मदेवः वाल्मीकिं "महर्षे, प्रबुद्धः असि। रचय रामचरितम्" इति आदिशत् ।
५.२. Answer in your medium's language (माध्यमभाषया उत्तरत)
प्रश्नः (१) आत्रेय्याः प्रथमः अध्ययनप्रत्यूहः कः ?
English Atreyi's first obstacle to study was the arrival of Kusha and Lava. They were so extraordinarily brilliant, with sharp intellects and memory (अतिप्रदीप्तप्रज्ञामेधे), that a common student like Atreyi could not keep up with them. She felt that just as a clod of earth (मृदां चयः) cannot grasp a reflection like a crystal gem (मणिः), she was unable to grasp the knowledge at the same pace as them, making it an obstacle for her.
Marathi (मराठी) आत्रेयीचा अभ्यासातील पहिला अडथळा म्हणजे कुश आणि लव यांचे आश्रमात असणे. ते
दोघे विलक्षण तेजस्वी बुद्धीचे आणि तीव्र आकलनशक्तीचे (अतिप्रदीप्तप्रज्ञामेधे) होते. त्यामुळे आत्रेयीसारख्या सामान्य विद्यार्थिनीला त्यांच्यासोबत शिकणे अशक्य झाले. तिने सांगितले की, ज्याप्रमाणे एक मातीचे ढेकूळ (मृदां चयः) स्फटिक मण्याप्रमाणे (मणिः) प्रतिबिंब ग्रहण करू शकत नाही, त्याचप्रमाणे ती त्या दोघांच्या गतीने ज्ञान ग्रहण करू शकत नव्हती.
प्रश्नः (२) ब्रह्मदेवेन "रचय रामचरितम्" इति वाल्मीकिः किमर्थम् आदिष्टः ?
English Brahma commanded Valmiki to write the Ramayana because Valmiki had become "enlightened" (प्रबुद्धः असि). This enlightenment was triggered when Valmiki witnessed the killing of a Krauncha bird by a hunter. Seeing the wailing female bird, Valmiki was overcome with compassion and spontaneously uttered a perfect, divine verse (मा निषाद...), which was the first shloka. Brahma recognized this as the birth of a new poetic meter and that Valmiki was now ready to compose the great epic of Rama.
Marathi (मराठी) ब्रह्मदेवाने वाल्मिकींना "रामचरित रचा" अशी आज्ञा दिली, कारण वाल्मिकींना "ज्ञानप्राप्ती" (प्रबुद्धः असि) झाली होती. जेव्हा वाल्मिकींनी एका शिकाऱ्याने केलेल्या क्रौंच पक्ष्याच्या वधाचा प्रसंग पाहिला आणि क्रौंचीचा (मादीचा) विलाप ऐकला, तेव्हा त्यांच्या मनात करुणा उत्पन्न झाली आणि त्यांच्या मुखातून उत्स्फूर्तपणे पहिला श्लोक (मा निषाद...) बाहेर पडला. ब्रह्मदेवाने ओळखले की, हा एका नवीन छंदाचा अवतार आहे आणि वाल्मिकी आता रामाचे महान काव्य (रामायण) रचण्यासाठी सिद्ध झाले आहेत.
प्रश्नः (३) अन्ये मुनयः वेदान्तज्ञानार्थं वाल्मीकिऋषिम् उपगच्छन्ति । (This is a statement, not a question, but its implication is Atreyi's second obstacle.)
English Explanation The second obstacle was that Valmiki himself was no longer available to teach. Other sages used to come to Valmiki to learn Vedanta, but after the Krauncha bird incident and Brahma's command, Valmiki became completely engrossed (मग्नः अस्ति) in composing the Ramayana. Therefore, he was no longer teaching, making it impossible for Atreyi to continue her studies there.
Marathi (मराठी) - स्पष्टीकरण दुसरा अडथळा हा होता की, खुद्द वाल्मिकी आता शिकवण्यासाठी उपलब्ध नव्हते. एरवी, इतर ऋषीसुद्धा वाल्मिकींकडे वेदान्त शिकण्यासाठी येत असत. परंतु, क्रौंच पक्ष्याच्या प्रसंगानंतर आणि ब्रह्मदेवाच्या आज्ञेनंतर, वाल्मिकी स्वतः 'रामायण' रचण्यात पूर्णपणे मग्न (मग्नः अस्ति) झाले. त्यामुळे, त्यांनी शिकवणे थांबवले होते, ज्यामुळे आत्रेयीला तिथे शिक्षण सुरू ठेवणे अशक्य झाले.
५.३. Diagram/Flowchart Answers (जालरेखाचित्रं/प्रवाहिजालं पूरयत)
इ) विशेषण-विशेष्य-मेलनं कुरुत (Match the Adjective & Noun)
१) सहचरः - ४) निश्चेष्टः (motionless companion)
२) विलापः - ३) करुणः (sad wail)
३) कुशलवौ - १) पोषितौ (the nourished Kusha and Lava)
४) वाणी - २) अश्रुतपूर्वा (unheard-of voice)
About BhashaLab
BhashaLab is a dynamic platform dedicated to the exploration and mastery of languages - operating both online and offline. Aligned with the National Education Policy (NEP) 2020 and the National Credit Framework (NCrF), we offer language education that emphasizes measurable learning outcomes and recognized, transferable credits.
We offer:
1. NEP alligned offline language courses for degree colleges - English, Sanskrit, Marathi and Hindi
2. NEP alligned offline language courses for schools - English, Sanskrit, Marathi and Hindi
3. Std VIII, IX and X - English and Sanskrit Curriculum Tuitions - All boards
4. International English Olympiad Tuitions - All classes
5. Basic and Advanced English Grammar - Offline and Online - Class 3 and above
6. English Communication Skills for working professionals, adults and students - Offline and Online
Contact: +91 86577 20901, +91 97021 12044
Mail: info@bhashalab.com
Website: www.bhashalab.com
Found any mistakes or suggestions? Click here to send us your feedback!
Comments