8. शब्दांचे घर - Shabdanche ghar - Class 7 - Sulabhbharati

Lesson Type: Poetry

Lesson Number: ८

Lesson Title: शब्दांचे घर

Author/Poet's Name: कल्याण इनामदार

Bilingual Summary (सारांश)

मराठी: 'शब्दांचे घर' या कवितेत कवी कल्याण इनामदार यांनी भाषेतील शब्दांच्या सुंदर जगाचे वर्णन केले आहे. कवी कल्पना करतात की शब्दांचे एक सुंदर घर आहे, ज्यात 'हळवे स्वर' राहतात. या घरात काना, मात्रा, वेलांटी आणि विरामचिन्हे यांचा 'मेळ' असून, सर्व अक्षरे 'एकोप्याने' खेळतात. या सदस्यांमध्ये भावनिक बंध असून, त्यांना एकमेकांच्या सुखदुःखाची जाणीव आहे. शब्दांच्या या जिवंत जगातूनच, त्यांच्यातील कुजबुजीतून 'कवितेचा लळा' लागतो आणि 'गाणे' सर्वांच्या मनात झिरपत राहते.

English: In the poem 'Shabdanche Ghar' (The House of Words) , poet Kalyan Inamdar describes the beautiful world of words within a language. The poet imagines that words have a beautiful house where 'gentle vowels' (स्वर) live. In this house, accents (काना, मात्रा, वेलांटी) and punctuation marks live in 'harmony', and all the letters play 'in unity'. These members share an emotional bond and are aware of each other's joys and sorrows. It is from this living world of words and their whispers that an 'affection for poetry' develops , and 'songs' seep into everyone's hearts.

Bilingual Theme / Central Idea (मध्यवर्ती कल्पना)

मराठी: प्रस्तुत कवितेची मध्यवर्ती कल्पना ही आहे की, भाषा आणि तिचे घटक (शब्द, अक्षरे, स्वर, चिन्हे) हे निर्जीव नसून, ते एका जिवंत, भावनिक कुटुंबासारखे आहेत. कवीने शब्दांच्या घराचे रूपक वापरून भाषेचे महत्त्व, तिची सुंदरता आणि तिच्यातील घटकांचा एकोपा दाखवला आहे. भाषेमुळेच आपण आपले विचार, सुखदुःख व्यक्त करू शकतो. या शब्दांच्या मेळातूनच 'कविता' आणि 'गाणे' यांसारख्या सुंदर कलाकृतींचा जन्म होतो, हा या कवितेचा मुख्य आशय आहे.

English: The central idea of this poem is that language and its components (words, letters, vowels, symbols) are not lifeless; they are like a living, emotional family. Using the metaphor of a 'house of words', the poet illustrates the importance of language, its beauty, and the unity among its elements. It is through language that we can express our thoughts, joys, and sorrows. The main theme is that beautiful art forms like 'poetry' and 'songs' are born from the harmonious assembly of these words.

पाठातील महत्त्वाचे मुद्दे (Key Points for Revision):

• शब्दांचे घर 'सुंदर' आहे, जिथे 'हळवे' स्वर राहतात.

  
  

• घरात काना, मात्रा, वेलांटी आणि विरामचिन्हे यांचा 'मेळ' असून, सर्व 'अक्षरे' एकोप्याने खेळतात.

  
  

• या घरात प्रत्येकाला सुखदुःखाचे वेगळे 'भान' (जाणीव) आहे.

  
  

• शब्दांमधील 'मधले अंतर कुरवाळाया' (अंतर कमी करण्यासाठी) 'रेघांचे छप्पर' आहे.

  
  

• शब्दांच्या 'कानोकानी कुजबुज' मधून 'मनकोवळा अंकुर' फुटतो आणि 'कवितेचा लळा' लागतो.

  
  

• या शब्दांच्या घरातूनच 'गाणे' अवतीभवती 'काळीजभर झिरपत' राहते.

  
  

Bilingual Character Sketch (पात्रांचे स्वभावचित्रण): (If Applicable)

(या कवितेत पात्रे नाहीत, केवळ संकल्पनांचे मानवीकरण केले आहे.) (This poem does not contain characters, only the personification of concepts.)

Glossary (शब्दार्थ)

Poetry-Specific: ओळींचा सरळ अर्थ लिहा (For Poetry only)

[Stanza 1]

संदर्भ: प्रस्तुत ओळी कवी कल्याण इनामदार यांच्या 'शब्दांचे घर'  या कवितेतील आहेत. यात कवी शब्दांच्या सुंदर घराचे आणि तेथे राहणाऱ्या सदस्यांचे वर्णन करतात. सरळ अर्थ: कवी म्हणतात की, शब्दांचे एक अतिशय सुंदर घर आहे. त्या घरात काही कोमल आणि हळवे 'स्वर' राहत होते. या घरामधे काना, मात्रा, वेलांटी यांसारख्या चिन्हांचा 'मेळ' होता (ते सर्व एकत्र गुण्यागोविंदाने राहत होते). सर्व 'अक्षरे' एकमेकांशी एकोप्याने मिळूनमिसळून 'अक्षर-खेळ' खेळत असत. त्यांना नेहमी 'विरामचिन्हांची' सोबत असे. असे हे शब्दांचे सुंदर घर होते.

[Stanza 2]

संदर्भ: प्रस्तुत ओळी कवी कल्याण इनामदार यांच्या 'शब्दांचे घर'  या कवितेतील आहेत. यात कवी शब्दांच्या घरातील भावनिक बंधांविषयी आणि त्यांच्यातील समजुतीविषयी सांगतात. सरळ अर्थ: या शब्दांच्या घरात, एखाद्याची नाराजी किंवा 'धुसफुस' सुद्धा छान आणि हवीहवीशी वाटत असे. त्या घरातील प्रत्येक सदस्याला (शब्दाला) स्वतःचा वेगळा अर्थ होता आणि तरीही त्यांना एकमेकांच्या सुखदुःखाची पूर्ण जाणीव (भान) होती. त्यांच्यामधील 'मधले अंतर' (दुरावा) प्रेमाने भरून काढण्यासाठी, त्यावर 'रेघांचे छप्पर' (lines) होते. असे हे शब्दांचे सुंदर घर होते.

[Stanza 3]

संदर्भ: प्रस्तुत ओळी कवी कल्याण इनामदार यांच्या 'शब्दांचे घर'  या कवितेतील आहेत. यात कवी शब्दांच्या एकत्रीकरणातून कविता आणि गाणी कशी जन्माला येतात, हे स्पष्ट करतात. सरळ अर्थ: जेव्हा हे शब्द एकमेकांच्या 'कानोकानी कुजबुजतात' (जेव्हा ते एकत्र येतात आणि त्यांचा मिलाप होतो), तेव्हा त्यातून एक नाजूक, 'मनकोवळा अंकुर' फुटतो. त्यातूनच एक नवी वाट मोकळी होते आणि सर्वांना 'कवितेचा लळा' (प्रेम) लागतो. या प्रक्रियेतून निर्माण झालेले 'गाणे' सर्वांच्या अवतीभवती, अगदी काळीजभर 'झिरपत' (पाझरत) राहते. असे हे शब्दांचे सुंदर घर होते.

True or False (चूक की बरोबर) with Reasons

१. विधान: शब्दांच्या घरात फक्त स्वर राहत होते.

उत्तर: चूक.

कारण: शब्दांच्या घरात स्वरांबरोबरच काना, मात्रा, वेलांटी, अक्षरे आणि विरामचिन्हे देखील राहत होती.

२. विधान: घरातील अक्षरे एकमेकांशी एकोप्याने खेळत असत.

उत्तर: बरोबर.

कारण: कवितेत म्हटले आहे की, "एकोप्याने खेळायाचे सगळे अक्षर-खेळ".

३. विधान: शब्दांच्या घरात कोणालाच सुखदुःखाची जाणीव नव्हती.

उत्तर: चूक.

कारण: कवितेनुसार, घरातील 'प्रत्येकाला अर्थ वेगळा' होता आणि 'सुखदुःखाचे भान' (जाणीव) होते.

४. विधान: रेघांचे छप्पर अंतर वाढवण्यासाठी होते.

उत्तर: चूक.

कारण: रेघांचे छप्पर हे 'मधले अंतर कुरवाळाया' (अंतर प्रेमाने कमी करण्यासाठी) होते.

५. विधान: शब्दांच्या कुजबुजीतून कवितेचा लळा लागतो.

उत्तर: बरोबर.

कारण: कवी म्हणतात की 'कानोकानी कुजबुजताना... वाट मोकळी होऊन लागे कवितेचाही लळा'.

Personal Opinion (स्वमत) 5 questions:

प्रश्न १: 'शब्दांचे घर' या कवितेतून कवीने व्यक्त केलेला 'एकोप्या'चा (Unity) विचार तुमच्या शब्दांत स्पष्ट करा. उत्तर: 'शब्दांचे घर' या कवितेत कवी 'कल्याण इनामदार'  यांनी भाषेतील विविध घटकांमधील जिव्हाळ्याचे वर्णन केले आहे. त्यांनी शब्दांच्या घराची एक सुंदर कल्पना मांडली आहे, जिथे सर्व घटक एकत्र नांदतात.

कवीच्या मते, या घरात काना, मात्रा, वेलांटी यांचा 'मेळ' आहे आणि सर्व अक्षरे 'एकोप्याने' खेळतात. एवढेच नाही, तर विरामचिन्हेही त्यांची सोबत करतात. त्यांच्यात सुखदुःखाची जाणीव आहे. हा एकोपा इतका घट्ट आहे की, त्यांच्या एकजुटीतून आणि कुजबुजीतूनच 'कवितेचा लळा' लागतो. भाषेचे सौंदर्य हे तिच्यातील घटकांच्या भांडणात नसून, अशा एकोप्यातच असते, हा मौल्यवान विचार यातून मिळतो.

उत्तर लिहिताना वापरावे असे महत्त्वाचे शब्द: एकोप्याने , मेळ , सोबत , सुखदुःखाचे भान , कवितेचा लळा , सुंदर घर.

प्रश्न २: 'एखाद्याची धुसफुससुद्धा हवीहवीशी छान', या ओळीचा तुम्हाला समजलेला अर्थ स्पष्ट करा. उत्तर: कवी 'कल्याण इनामदार' यांनी 'शब्दांचे घर'  या कवितेत शब्दांच्या घरातील भावनिक बंधांचे सुंदर वर्णन केले आहे. हे घर म्हणजे केवळ अक्षरांचा किंवा चिन्हांचा समूह नसून, ते एक जिवंत कुटुंब आहे.

'एखाद्याची धुसफुससुद्धा हवीहवीशी छान'  या ओळीचा अर्थ असा आहे की, जिथे खरे प्रेम आणि एकोपा असतो, तिथे कधीतरी होणारी छोटीशी नाराजी (धुसफुस) सुद्धा आपुलकीची वाटते. ज्याप्रमाणे आपल्या कुटुंबात कुणी रुसले तर आपण त्यांची समजूत घालतो, ती नाराजीसुद्धा प्रेमाचाच एक भाग असते, त्याचप्रमाणे शब्दांच्या घरातील ही 'धुसफुस' सुद्धा त्यांच्यातील जिवंतपणाचे आणि नात्याचे प्रतीक आहे. ती नाती तोडत नाही, तर नात्याला अधिक घट्ट करते.

उत्तर लिहिताना वापरावे असे महत्त्वाचे शब्द: धुसफुस , हवीहवीशी , छान , सुखदुःखाचे भान , मधले अंतर कुरवाळाया, भावनिक बंध.

प्रश्न ३: 'भाषेमुळे आपले दैनंदिन व्यवहार सोपे होतात', या विषयावर  तुमचे मत सांगा. उत्तर: 'शब्दांचे घर' या कवितेत कवी 'कल्याण इनामदार'  यांनी भाषेचे महत्त्व आणि तिची सुंदरता वर्णन केली आहे. कवितेच्या प्रस्तावनेत म्हटल्याप्रमाणे, 'भाषेद्वारे आपण आपले विचार, सुखदुःख व्यक्त करतो'.

माझे असे मत आहे की, भाषा ही मानवाला मिळालेली सर्वात मोठी देणगी आहे. भाषेमुळेच आपले दैनंदिन व्यवहार अत्यंत सोपे होतात. जर भाषा नसती, तर आपण आपले विचार, गरजा, भावना इतरांपर्यंत पोहोचवू शकलो नसतो. शिक्षण, व्यापार, विज्ञान, कला या सर्वांचा विकास भाषेमुळेच शक्य झाला आहे. शब्दांच्या आणि भाषेच्या या 'सुंदर घरामुळेच' समाजात 'एकोप्याने'  राहणे आणि व्यवहार करणे सोपे झाले आहे.

उत्तर लिहिताना वापरावे असे महत्त्वाचे शब्द: भाषेद्वारे , विचार व्यक्त करणे , सुखदुःख , दैनंदिन व्यवहार , शब्दांचे घर, संवाद, देवाणघेवाण.

प्रश्न ४: 'कवितेचा लळा' लागणे म्हणजे काय? तुम्हाला हा लळा कसा लागू शकतो, ते सांगा. उत्तर: 'शब्दांचे घर' या कवितेत कवी 'कल्याण इनामदार' यांनी शब्दांच्या मिलाफातून 'कवितेचा लळा'  कसा लागतो, हे सांगितले आहे. 'कवितेचा लळा लागणे' म्हणजे कवितेची आवड निर्माण होणे, कवितेचे प्रेम वाटू लागणे.

जेव्हा शब्द, अक्षरे, स्वर, चिन्हे एकत्र येऊन 'कानोकानी कुजबुजतात' , तेव्हा त्यातून एक 'मनकोवळा अंकुर'  फुटतो आणि कवितेची गोडी लागते. मला कवितेचा लळा लावण्यासाठी शब्दांच्या या सुंदर घराशी  मैत्री करावी लागेल. मला विविध कविता वाचाव्या लागतील, त्यातील शब्दांचा अर्थ, भावना आणि कवीला काय म्हणायचे आहे, हे समजून घ्यावे लागेल. जेव्हा मला शब्दांमधील भावना जाणवू लागतील, तेव्हा मलाही नक्कीच 'कवितेचा लळा' लागेल.

उत्तर लिहिताना वापरावे असे महत्त्वाचे शब्द: कवितेचा लळा , कानोकानी कुजबुजताना , अंकुर मनकोवळा , वाट मोकळी, आवड, प्रेम, वाचन.

प्रश्न ५: विरामचिन्हांना (Punctuation) शब्दांच्या घरातील महत्त्वाचे सदस्य का म्हटले आहे, ते स्पष्ट करा. उत्तर: कवी 'कल्याण इनामदार' यांनी 'शब्दांचे घर'  या कवितेत शब्दांच्या घरातील प्रत्येक घटकाचे महत्त्व सांगितले आहे. या घरात स्वर, अक्षरे, काना, मात्रा, वेलांटी यांच्यासोबत 'विरामचिन्हांचीही सोबत'  असते, असे कवी म्हणतात.

माझ्या मते, विरामचिन्हांना महत्त्वाचे सदस्य म्हटले आहे, कारण ती भाषेला आणि शब्दांना योग्य अर्थ देतात. जर विरामचिन्हे नसती, तर लिहिलेला मजकूर वाचताना कुठे थांबायचे, प्रश्न विचारायचा आहे की उद्गार काढायचा आहे, हेच समजले नसते. यामुळे अर्थाचा अनर्थ झाला असता. अक्षरे आणि शब्द हे शरीराचे अवयव असतील, तर विरामचिन्हे त्यातील भावना आणि प्राण आहेत. म्हणून, शब्दांच्या घरातील 'एकोप्या'साठी  आणि योग्य अर्थासाठी विरामचिन्हे अत्यंत महत्त्वाची आहेत.

उत्तर लिहिताना वापरावे असे महत्त्वाचे शब्द: विरामचिन्हांचीही होती सोबत , मेळ , एकोप्याने , अर्थ वेगळा, अर्थाचा अनर्थ, भावना, संवाद.

Bilingual Poetry Appreciation (रसग्रहण)

मराठी:

• कवितेचे कवी: कल्याण इनामदार

  
  

• कवितेचा विषय: कवीने या कवितेत भाषेतील शब्द, अक्षरे, स्वर, चिन्हे यांचे एक सुंदर जग (घर) कसे असते, याचे वर्णन केले आहे.

  
  

• मध्यवर्ती कल्पना: भाषेतील शब्द, अक्षरे, स्वर आणि चिन्हे हे निर्जीव नसून, ते एका सुंदर घरात एकत्र राहणाऱ्या कुटुंबासारखे आहेत. त्यांच्यात भावना , एकोपा असून, त्यांच्या मिलाफातूनच कविता आणि गाणी जन्माला येतात, हा या कवितेचा मुख्य आशय आहे.

  
  

• आवडलेली ओळ: 'मधले अंतर कुरवाळाया रेघांचे छप्पर'

  
  

• कविता आवडण्याचे कारण: ही कविता शब्दांकडे पाहण्याची एक नवीन आणि अतिशय सुंदर दृष्टी देते. शब्दांना घर, कुटुंब मानल्यामुळे भाषा अधिक जिवंत आणि जवळची वाटते. तसेच, 'रेघांचे छप्पर'  (दोन शब्दांमधील अंतर रेघांनी (lines) जोडणे) किंवा 'कवितेचा लळा'  यांसारख्या कल्पना खूप नाविन्यपूर्ण आणि मनाला भावणाऱ्या आहेत.

  
  

English:

• Poet: Kalyan Inamdar

  
  

• Subject of the Poem: In this poem, the poet describes the beautiful world of words, letters, vowels, and symbols in a language, personifying it as a 'house'.

  
  

• Central Idea: The central idea is that the components of language are not lifeless; they are like a family living together in a beautiful house. They possess emotions , unity , and it is from their harmonious assembly that poetry and songs are born.

  
  

• Favourite Line: 'मधले अंतर कुरवाळाया रेघांचे छप्पर' (A roof of lines to caress the distance between them).

  
  

• Why I like the poem: This poem provides a new and beautiful perspective on words. Considering words as a home and family makes the language feel more alive and relatable. Also, innovative concepts like the 'roof of lines'  (connecting words) and the 'affection for poetry' (कवितेचा लळा)  are very creative and touching.

  
  

मागील बोर्ड परीक्षेत आलेले प्रश्न (Previous Years' Board Questions):

प्रश्न १: 'शब्दांच्या घरात'  कोण-कोण राहतात व ते काय करतात?

उत्तर: 'शब्दांचे घर' या कवितेत कवी 'कल्याण इनामदार'  यांनी भाषेच्या सुंदर जगाचे वर्णन केले आहे. हे जग म्हणजे एक घरच आहे, जिथे भाषेचे विविध घटक एकत्र राहतात.

कवीच्या मते, या सुंदर घरात 'हळवे स्वर' राहतात. तसेच 'काना-मात्रा-वेलांटी' यांचा 'मेळ' आहे. या घरात 'सगळे अक्षर-खेळ' एकोप्याने खेळले जातात. त्यांना 'विरामचिन्हांचीही सोबत'  वरचेवर मिळत असते. थोडक्यात, या घरात स्वर, अक्षरे, चिन्हे हे सर्व घटक एका कुटुंबाप्रमाणे गुण्यागोविंदाने राहतात.

प्रश्न २: 'मधले अंतर कुरवाळाया रेघांचे छप्पर' - या ओळीचा अर्थ तुमच्या शब्दांत स्पष्ट करा.

उत्तर: कवी 'कल्याण इनामदार' यांनी 'शब्दांचे घर'  या कवितेत शब्दांमधील भावनिक नात्याचे सुंदर वर्णन केले आहे. ते म्हणतात की, हे शब्द फक्त एकत्र राहत नाहीत, तर एकमेकांच्या भावनाही जपतात.

'मधले अंतर कुरवाळाया रेघांचे छप्पर'  या ओळीचा अर्थ खूप खोल आहे. शब्दांच्या या घरात राहणाऱ्या सदस्यांमध्ये (शब्दांमध्ये) कधी अंतर आले किंवा दुरावा निर्माण झाला, तर तो दुरावा प्रेमाने भरून काढण्यासाठी, त्यातील अंतर मिटवण्यासाठी 'रेघांचे छप्पर' (lines) आहे. लेखणीतून कागदावर उमटणाऱ्या रेघा (ओळी) या शब्दांना एकत्र बांधून ठेवतात, त्यांच्यातील अंतर मिटवतात आणि त्यांच्या नात्याला अधिक घट्ट करतात, असा याचा सुंदर अर्थ आहे.

प्रश्न ३: शब्दांच्या घरात 'कवितेचा लळा' कसा लागतो, ते कवितेच्या आधारे लिहा.

उत्तर: 'शब्दांचे घर' या कवितेत कवी 'कल्याण इनामदार'  यांनी शब्दांच्या घरातील जिवंत वातावरणाचे आणि त्यातून होणाऱ्या नवनिर्मितीचे वर्णन केले आहे. हे घर केवळ अक्षरे आणि चिन्हांचे घर नाही, तर ते नवनिर्मितीचे केंद्र आहे.

कवीच्या मते, जेव्हा या घरातील शब्द एकमेकांच्या 'कानोकानी कुजबुजतात', म्हणजे जेव्हा योग्य शब्द एकमेकांसोबत येतात, तेव्हा त्यांच्यात एक संवाद सुरू होतो. या संवादातून एक 'मनकोवळा अंकुर'  फुटतो, म्हणजेच एका नवीन कल्पनेचा, नवीन विचाराचा जन्म होतो. हाच विचार पुढे जाऊन 'वाट मोकळी' करून देतो आणि त्यातूनच सर्वांना 'कवितेचा लळा'  लागतो. अशाप्रकारे, शब्दांच्या भावनिक एकत्रीकरणातून कवितेचा जन्म होतो.

प्रश्न ४: कवितेत आलेल्या भाषेच्या विविध घटकांचा 'मेळ' कवीने कसा साधला आहे, ते स्पष्ट करा.

उत्तर: 'शब्दांचे घर' या कवितेत कवी 'कल्याण इनामदार'  यांनी भाषेला एका सुंदर घराची उपमा दिली आहे. या घरात भाषेचे सर्व घटक एका कुटुंबाप्रमाणे राहतात, असा 'मेळ' कवीने साधला आहे.

हा 'मेळ' साधताना कवी सांगतात की, या घरात 'हळवे स्वर'  राहतात. त्यांच्यासोबत 'काना-मात्रा-वेलांटी'  यांचाही वास असतो. ही सर्व मंडळी 'एकोप्याने' 'अक्षर-खेळ'  खेळतात. एवढेच नाही, तर अर्थ स्पष्ट करण्यासाठी 'विरामचिन्हे'  देखील त्यांना सोबत करतात. या सर्वांना 'सुखदुःखाचे भान'  आहे. अशा प्रकारे, भाषेच्या या सर्व निर्जीव घटकांना सजीव कुटुंबाचे रूप देऊन कवीने त्यांच्यातील 'मेळ' अतिशय सुंदररित्या साधला आहे.

प्रश्न ५: 'शब्दांचे घर' या कवितेचा तुम्हाला समजलेला भावार्थ तुमच्या शब्दांत लिहा.

उत्तर: 'शब्दांचे घर' या कवितेत कवी 'कल्याण इनामदार'  यांनी भाषेचे महत्त्व आणि तिचे सौंदर्य एका आगळ्यावेगळ्या कल्पनेतून मांडले आहे. भाषेतील शब्द, अक्षरे, स्वर, चिन्हे हे निर्जीव नसून, ते एका जिवंत कुटुंबाचे सदस्य आहेत, हा या कवितेचा मुख्य भावार्थ आहे.

या कवितेतून मला समजले की, भाषेचे हे 'सुंदर घर' 'एकोप्याने' आणि भावनिक बंधांनी  उभे आहे. या घरातील प्रत्येक सदस्याला स्वतःचा 'अर्थ' आहे आणि एकमेकांच्या भावनांची 'जाणीव'  आहे. जेव्हा हे सर्व घटक प्रेमाने एकत्र येतात, तेव्हाच 'कविता' आणि 'गाणे'  यांसारख्या सुंदर कलाकृती जन्माला येतात. भाषेकडे केवळ एक संवाद माध्यम म्हणून न पाहता, एक जिवंत आणि सुंदर कुटुंब म्हणून पाहावे, हा मोलाचा संदेश ही कविता देते.

About BhashaLab

BhashaLab is a dynamic platform dedicated to the exploration and mastery of languages - operating both online and offline. Aligned with the National Education Policy (NEP) 2020 and the National Credit Framework (NCrF), we offer language education that emphasizes measurable learning outcomes and recognized, transferable credits.

We offer:

1. NEP alligned offline language courses for degree colleges - English, Sanskrit, Marathi and Hindi

2. NEP alligned offline language courses for schools - English, Sanskrit, Marathi and Hindi

3. Std VIII, IX and X - English and Sanskrit Curriculum Tuitions - All boards

4. International English Olympiad Tuitions - All classes

5. Basic and Advanced English Grammar - Offline and Online - Class 3 and above

6. English Communication Skills for working professionals, adults and students - Offline and Online

Contact: +91 86577 20901, +91 97021 12044

Mail: info@bhashalab.com

Website: www.bhashalab.com

Found any mistakes or suggestions? Click here