12. आत्मनेपदीया - Atmanepadiya Verbs - Class 8 - Amod
- 5 days ago
- 6 min read
Updated: 42 minutes ago
Bilingual Summary
English
This lesson introduces Atmanepada verbs (Self-referential verbs) in Sanskrit through a collection of Subhashitas (wise sayings).
Verse 1: Praises Goddess Bharati (Saraswati), stating her treasure is unique because it grows when spent and diminishes when hoarded.
Verse 2: A prayer to Hanuman (messenger of Rama), describing his speed, control over senses, and intelligence.
Verse 3: Compares sweet speech without action to a beautiful flower without fragrance.
Verse 4: Highlights the rarity of true scholars, brave warriors, orators, and generous donors.
Verse 5: Explains how greed blinds a person (like a cat seeing milk but not the stick).
Verse 6: Describes a poet as the creator (Prajapati) of the world of poetry, transforming it as he pleases.
Verse 7: Warns against plucking unripe fruits, which yields no juice and destroys the seed.
Verse 8: States that God resides not in wood or stone idols but in the devotee's faith/feeling (Bhaava).
The lesson also explains the rule of Natvam (Change of 'n' to 'n'), detailing when the dental 'n' changes to the retroflex 'n' in Sanskrit words.
Marathi (मराठी)
हा पाठ सुभाषितांच्या माध्यमातून संस्कृतमधील आत्मनेपदी क्रियापदांची ओळख करून देतो.
श्लोक १: यात सरस्वतीची स्तुती केली आहे. तिचा खजिना अपूर्व आहे कारण तो खर्च केल्याने वाढतो आणि साठवल्याने नष्ट होतो.
श्लोक २: यात मारुतीरायाला (रामाचा दूत) शरण जाण्याबद्दल सांगितले आहे, जो मनासारखा वेगवान आणि जितेंद्रिय आहे.
श्लोक ३: कृती नसलेल्या गोड बोलण्याला गंध नसलेल्या सुंदर फुलाची उपमा दिली आहे.
श्लोक ४: शूरवीर, पंडित, वक्ता आणि दाता हे समाजात किती दुर्मिळ असतात हे यात सांगितले आहे.
श्लोक ५: लोभी माणसाला संकट दिसत नाही (जसे मांजराला दूध दिसते पण काठीचा मार दिसत नाही).
श्लोक ६: कवीला काव्याच्या जगाचा प्रजापती (ब्रह्मदेव) म्हटले आहे, जो जगाला आपल्या आवडीनुसार बदलतो.
श्लोक ७: कच्ची फळे तोडण्यापासून सावध केले आहे, ज्याने रस मिळत नाही आणि बीजाचाही नाश होतो.
श्लोक ८: देव लाकडात किंवा दगडात नसून भक्ताच्या भावात (श्रद्धेत) असतो हे सांगितले आहे.
तसेच, या पाठात णत्व (न चा ण होणे) या व्याकरणाच्या नियमाचे स्पष्टीकरण दिले आहे.
Glossary (शब्दार्थ)
Sanskrit (संस्कृत) | English | Marathi (मराठी) |
कोषः | Treasure | खजिना / साठा |
व्ययतः | By spending | खर्च केल्याने |
सञ्चयात् | By accumulating | साठवल्याने |
मनोजवम् | Swift as mind | मनासारखा वेगवान |
वातात्मजम् | Son of Wind (Hanuman) | वातपुत्र (मारुती) |
शरणं प्रपद्ये | I seek refuge | मी शरण जातो |
वर्णसम्पन्नम् | Colorful | रंगीत / रंगाने युक्त |
गन्धहीनम् | Without fragrance | गंध नसलेले / सुवास नसलेले |
लगुडाहतिम् | Blow of a stick | काठीचा मार |
अपक्वानि | Unripe | कच्ची |
प्रचिनोति | Plucks / Collects | तोडतो / जमा करतो |
मृण्मये | In earthen object | मातीच्या वस्तूत / मूर्तीत |
भावे | In feeling / faith | भावात / श्रद्धेत |
Sentence-by-Sentence Translation
Sanskrit (संस्कृत) | English Translation | Marathi Translation (मराठी भाषांतर) |
श्लोक १ | Verse 1 | श्लोक १ |
अपूर्वः कोऽपि कोषोऽयं विद्यते तव भारति । | O Goddess Bharati, this treasure of yours is indeed unique. | हे भारती (सरस्वती), तुझा हा खजिना खरोखरच अपूर्व आहे. |
व्ययतो वृद्धिमायाति | It grows when spent. | तो खर्च केल्याने वाढतो. |
क्षयमायाति सञ्चयात् ।।१।। | It diminishes when accumulated. | साठवून ठेवल्याने तो नष्ट होतो (कमी होतो). |
श्लोक २ | Verse 2 | श्लोक २ |
मनोजवं मारुततुल्यवेगं | (To him) who is as swift as the mind and wind. | जो मनासारखा वेगवान आणि वाऱ्यासारखा वेगवान आहे. |
जितेन्द्रियं बुद्धिमतां वरिष्ठम् । | Master of senses and best among the wise. | ज्याने इंद्रिये जिंकली आहेत आणि जो बुद्धिमंतांमध्ये श्रेष्ठ आहे. |
वातात्मजं वानरयूथमुख्यं | Son of Wind, chief of the monkey army. | जो वायुपुत्र आहे आणि वानरांच्या समूहाचा मुख्य आहे. |
श्रीरामदूतं शरणं प्रपद्ये ।।२।। | I seek refuge in that messenger of Rama. | अशा श्रीरामदूताला मी शरण जातो. |
श्लोक ३ | Verse 3 | श्लोक ३ |
कुसुमं वर्णसम्पन्नं गन्धहीनं न शोभते । | A colorful flower does not look good without fragrance. | रंगीत असूनही गंध नसेल तर फूल शोभून दिसत नाही. |
न शोभते क्रियाहीनं मधुरं वचनं तथा ।।३।। | Similarly, sweet speech without action does not look good. | तसेच, कृती नसलेले गोड बोलणे शोभून दिसत नाही. |
श्लोक ४ | Verse 4 | श्लोक ४ |
शतेषु जायते शूरः | A brave man is born among hundreds. | शेकडो लोकांमध्ये एखादा शूर जन्माला येतो. |
सहस्रेषु च पण्डितः । | A scholar among thousands. | हजारांमध्ये एखादा पंडित असतो. |
वक्ता दशसहस्रेषु | An orator among ten thousand. | दहा हजारांत एखादा वक्ता असतो. |
दाता भवति वा न वा ।।४।। | A donor may or may not exist (is very rare). | (पण) दाता असतो किंवा नसतोच (अतिशय दुर्मिळ असतो). |
श्लोक ५ | Verse 5 | श्लोक ५ |
लोभाविष्टो नरो वित्तं वीक्षते न तु सङ्कटम् । | A greedy man sees wealth but not the danger. | लोभाने पछाडलेला माणूस धन पाहतो, पण संकट पाहत नाही. |
दुग्धं पश्यति मार्जारो | A cat sees the milk. | मांजर दूध पाहते. |
न तथा लगुडाहतिम् ।।५।। | But not the blow of the stick. | पण काठीचा मार पाहत नाही. |
श्लोक ६ | Verse 6 | श्लोक ६ |
अपारे काव्यसंसारे कविरेकः प्रजापतिः । | In this boundless world of poetry, the poet is the sole creator. | या अफाट काव्यसृष्टीत कवी हाच एक प्रजापती (ब्रह्मदेव) आहे. |
यथास्मै रोचते विश्वं | As the world pleases him... | जसे त्याला विश्व आवडते... |
तथा वै परिवर्तते ।।६।। | ...so he transforms it. | ...तसे तो ते बदलतो. |
श्लोक ७ | Verse 7 | श्लोक ७ |
वनस्पतेरपक्वानि फलानि प्रचिनोति यः । | He who plucks unripe fruits of a tree. | जो झाडाची कच्ची फळे तोडतो. |
विन्दते न रसं तेभ्यो | He does not get juice from them. | त्याला त्यातून रस मिळत नाही. |
बीजं चापि विनश्यति ।।७।। | And the seed is also destroyed. | आणि बीजाचाही नाश होतो. |
श्लोक ८ | Verse 8 | श्लोक ८ |
न देवो वर्तते काष्ठे न पाषाणे न मृण्मये । | God is not in wood, nor in stone, nor in earthenware. | देव लाकडात नाही, दगडात नाही आणि मातीतही नाही. |
भावे हि विद्यते देवः | God indeed exists in faith/feeling. | देव खरोखर भावात (श्रद्धेत) असतो. |
तस्माद् भावो हि कारणम् ।।८।। | Therefore, faith is indeed the cause. | म्हणून भाव हेच (देव मिळण्याचे) कारण आहे. |
Exercises (भाषाभ्यासः)
1. Answer in one sentence (एकवाक्येन उत्तरत)
श्लोके आ. प. क्रियापदं किम् ? (Verse 1)
उत्तरम्: 'विद्यते' इति आत्मनेपदि क्रियापदम् । ('Vidyate' is the Atmanepada verb.)
श्लोके क्रियापदं किम् ? (Verse 2)
उत्तरम्: 'प्रपद्ये' इति क्रियापदम् । ('Prapadye' is the verb.)
श्लोके क्रियापदं किम् ? (Verse 3)
उत्तरम्: 'शोभते' इति क्रियापदम् । ('Shobhate' is the verb.)
नरस्य विशेषणं किम् ? (Verse 5)
उत्तरम्: 'लोभाविष्टः' इति नरस्य विशेषणम् । ('Lobhavishtah' - greedy - is the adjective of man.)
अपारे काव्यसंसारे कः प्रजापतिः ? (Verse 6)
उत्तरम्: अपारे काव्यसंसारे कविः प्रजापतिः । (In the boundless world of poetry, the poet is the creator.)
सुभाषिते आ. प. क्रियापदं किम् ? (Verse 7)
उत्तरम्: 'विन्दते' इति क्रियापदम् । ('Vindate' is the verb.)
देवः कुत्र वर्तते ? (Verse 8)
उत्तरम्: देवः भावे वर्तते । (God resides in faith.)
2. Match the pairs (स्तम्भमेलनं कुरुत)
Number | Person Type |
शतेषु (In hundreds) | शूरः (Brave) |
सहस्रेषु (In thousands) | पण्डितः (Scholar) |
दशसहस्रेषु (In ten thousands) | वक्ता (Orator) |
(Rarely) | दाता (Donor) |
3. True or False (सत्यं वा असत्यं लिखत)
मनुजः अपक्वेभ्यः फलेभ्यः रसं विन्दते ।
-> असत्यम् (False)
अपक्वफलानि चित्वा बीजस्य विनाशः भवति ।
-> सत्यम् (True)
4. Natvam Rules (णत्व विधानम्)
The dental 'n' (न) changes to retroflex 'n' (ण) if:
It is preceded by ऋ, र्, ष् in the same word.
Even if there are vowels, gutturals (k-varga), labials (p-varga), or य, व, ह in between.
Examples:
राम + एन -> रामेण (R -> m/vowel -> N changes to N)
वृक्ष + आनाम् -> वृक्षाणाम्
Exercise: Change 'n' to 'n' where applicable
वराह -> वराहेण / वराहाणाम् (No change in singular usually for instrumental if ending in 'a', but here strictly applying rule: Varah -> Varahena / Varahanam) Correction: 'Ra' is present. वराहेण / वराहाणाम्
गृह -> गृहेण / गृहाणाम्
राक्षस -> राक्षसेन / राक्षसानाम् (No change because 's' intervenes)
कर्ण -> कर्णेन / कर्णानाम्
वृक्ष -> वृक्षेण / वृक्षाणाम्
पुष्प -> पुष्पेण / पुष्पाणाम्
Diagram Answers
श्रीरामदूतः (Attributes of Hanuman)
मनोजवः (Swift as mind)
मारुततुल्यवेगः (Swift as wind)
जितेन्द्रियः (Master of senses)
बुद्धिमतां वरिष्ठः (Best among wise)
वातात्मजः (Son of Wind)
वानरयूथमुख्यः (Chief of monkeys)
न देवः वर्तते (God is not in...)
काष्ठे (In wood)
पाषाणे (In stone)
मृण्मये (In earthenware)
About BhashaLab
BhashaLab is a dynamic platform dedicated to the exploration and mastery of languages - operating both online and offline. Aligned with the National Education Policy (NEP) 2020 and the National Credit Framework (NCrF), we offer language education that emphasizes measurable learning outcomes and recognized, transferable credits.
We offer:
1. NEP alligned offline language courses for degree colleges - English, Sanskrit, Marathi and Hindi
2. NEP alligned offline language courses for schools - English, Sanskrit, Marathi and Hindi
3. Std VIII, IX and X - English and Sanskrit Curriculum Tuitions - All boards
4. International English Olympiad Tuitions - All classes
5. Basic and Advanced English Grammar - Offline and Online - Class 3 and above
6. English Communication Skills for working professionals, adults and students - Offline and Online
Contact: +91 86577 20901, +91 97021 12044
Mail: info@bhashalab.com
Website: www.bhashalab.com
Found any mistakes or suggestions? Click here to send us your feedback!
Comments