12. शब्दकोश - Sabdakosa - Class 8 - Sugambharati 2

Lesson Type: Sthoolvachan (स्थूलवाचन)

Lesson Number: १२

Lesson Title: शब्दकोश

Author/Poet's Name: लागू नाही (हा पाठ संकल्पना-आधारित आहे)

Bilingual Summary (सारांश)

मराठी:

'शब्दकोश' हे स्थूलवाचन विद्यार्थ्यांना शब्दकोशाची ओळख करून देते. शब्दकोश म्हणजे काय (शब्दसंग्रह 1), भाषिक समृद्धीसाठी त्याची गरज 2आणि शब्दांचे नेमके अर्थ समजून घेण्याची सवय लागावी हा त्याचा उद्देश 3 या पाठात स्पष्ट केला आहे. शब्दकोश कसा पाहावा, विशेषतः 'अकारविल्हे' (वर्णमालेनुसार) क्रम 4कसा वापरावा, प्रत्यय वगळून 'मूळ शब्द' 5किंवा 'मूळ धातू' 6 कसा शोधावा, याचे मार्गदर्शन या पाठात केले आहे.

English:

This rapid reading lesson introduces students to the dictionary (शब्दकोश). It explains what a dictionary is (a collection of words 7), its necessity for linguistic richness 8, and its aim to help students develop a habit of understanding the precise meanings of words9. The lesson guides students on how to use a dictionary, specifically how to use alphabetical order (अकारविल्हे) 10and how to find the root word 11or root verb 12 by removing suffixes.

Bilingual Theme / Central Idea (मध्यवर्ती कल्पना)

मराठी:

भाषिक समृद्धीसाठी शब्दाचा नेमका अर्थ माहीत करून घेणे अत्यंत आवश्यक असते13. विद्यार्थ्यांना शब्दकोशाची ओळख करून देणे, तो पाहण्याची सवय लावणे आणि शब्दांच्या अर्थाची मजा घेता यावी14, हा या पाठाचा मुख्य उद्देश आहे.

English:

It is extremely necessary to know the precise meaning of words for linguistic richness15. The main theme of this lesson is to introduce students to the dictionary, help them develop a habit of using it, and enable them to enjoy the nuances of word meanings16.

पाठातील महत्त्वाचे मुद्दे (Key Points for Revision):

• 'कोश' म्हणजे 'संग्रह' आणि 'शब्दकोश' म्हणजे 'शब्दसंग्रह' होय¹⁷.

  
  

• 'दीन' (गरीब) ¹⁸आणि 'दिन' (दिवस) ¹⁹यांसारख्या लेखनातील फरकामुळे शब्दांच्या अर्थात मोठा फरक पडतो²⁰.

  
  

• शब्दकोशात शब्दांची रचना 'अकारविल्हे' (वर्णमालेनुसार) केलेली असते²¹²¹²¹.

  
  

• शब्दकोशात शब्द शोधताना प्रत्यय वगळून 'मूळ शब्द' ²²किंवा क्रियापदाचा 'मूळ धातू' ²³ शोधावा.

  
  

• 'अ' ते 'औ' पर्यंतचे शब्द संपले की जोडाक्षरे सुरू होतात ²⁴, आणि 'क्ष' व 'ज्ञ' यांचा क्रम 'ळ' या शेवटच्या व्यंजनानंतर येतो²⁵.

Bilingual Character Sketch (पात्रांचे स्वभावचित्रण): (If Applicable)

लागू नाही.

(पाठातील नेहा आणि सायली या मैत्रिणी केवळ संकल्पना मांडण्यासाठी वापरलेल्या आहेत, त्या मुख्य पात्रे नाहीत.)

Glossary (शब्दार्थ)

(पाठावर आधारित)

True or False (चूक की बरोबर) with Reasons

1. विधान: 'दिन' (हस्व 'दि') शब्दाचा अर्थ 'गरीब' असा होतो.

   • उत्तर: चूक. कारण, पाठात 'दीन' (दीर्घ 'दी') म्हणजे गरीब ³³आणि 'दिन' (हस्व 'दि') म्हणजे दिवस ³⁴ असा फरक सांगितला आहे.

     
     

2. विधान: 'कोश' म्हणजे 'संग्रह'.

   • उत्तर: बरोबर. कारण, पाठात स्पष्ट म्हटले आहे, "कोश म्हणजे 'संग्रह' तर शब्दकोश म्हणजे 'शब्दसंग्रह' होय." ³⁵

     
     

3. विधान: शब्दकोशात शब्दांची रचना लेखकाच्या आवडीप्रमाणे केलेली असते.

   • उत्तर: चूक. कारण, "सर्व भाषांतील कोशांतील शब्दांची योजना त्या भाषेच्या व्यवहारासाठी वापरल्या जाणाऱ्या लिपीतील वर्णांच्या क्रमाने (अकारविल्हे) केलेली असते." ³⁶³⁶³⁶

     
     

4. विधान: शब्दकोशात शब्द शोधताना क्रियापदाचा मूळ धातू शोधावा लागतो.

   • उत्तर: बरोबर. कारण, पाठात 'प्रगटति' या शब्दाचा 'प्रकट' हा मूळ धातू ³⁷ शोधण्याचे उदाहरण दिले आहे.

     
     

5. विधान: 'क्ष' आणि 'ज्ञ' या जोडाक्षरांचा क्रम 'क' नंतर लगेच येतो.

   • उत्तर: चूक. कारण, टीपमध्ये दिले आहे की, "'क्ष', 'ज्ञ' यांचा क्रम अकारविल्हे लावताना 'ळ' या शेवटच्या व्यंजनानंतर येतो." ³⁸

Personal Opinion (स्वमत):

प्रश्न १: शब्दकोशाचा तुम्हांला कळलेला उपयोग तुमच्या शब्दांत सांगा. ³⁹

• उत्तर:

  'शब्दकोश' या स्थूलवाचन पाठात शब्दकोशाचे महत्त्व समजावून सांगितले आहे. हा पाठ आपल्याला भाषिक समृद्धीसाठी शब्दकोश हे एक अत्यंत महत्त्वाचे साधन 4040 कसे आहे हे शिकवतो.

  माझ्या मते, शब्दकोशाचा सर्वात मोठा उपयोग म्हणजे शब्दाचा 'नेमका अर्थ' 41 समजून घेणे. अनेकदा एकाच शब्दाच्या वेगवेगळ्या 'अर्थच्छटा' असतात, त्या शब्दकोशामुळे कळतात. जसे 'दिन' आणि 'दीन'. यामुळे लिखाणात व बोलण्यात योग्य जागी योग्य शब्द वापरता येतो, गोंधळ होत नाही आणि आपली भाषा अधिक समृद्ध होते.

• उत्तर लिहिताना वापरावे असे महत्त्वाचे शब्द: नेमका अर्थ, अर्थच्छटा, भाषिक समृद्धी, योग्य शब्द, गोंधळ टाळणे.

प्रश्न २: तुम्हांला पाठातील एखाद्या शब्दाचा अर्थ शोधायचा असेल तर यापुढे तुम्ही तो कसा शोधाल? ⁴⁵

• उत्तर:

  'शब्दकोश' या पाठात, शब्दकोश कसा पाहावा 46 याचे मार्गदर्शन केले आहे. यापुढे मला एखाद्या शब्दाचा अर्थ शोधायचा असेल, तर मी पाठात सांगितलेल्या पद्धतीचा वापर करीन.

  उदाहरणार्थ, मला 'क्रांती' 47शब्दाचा अर्थ शोधायचा असल्यास, मी प्रथम तो 'अकारविल्हे' 48 क्रमाने शोधीन. 'क' अक्षराच्या विभागात, 'अ' ते 'औ' पर्यंतचे शब्द संपल्यानंतर 49 मी जोडाक्षरे पाहीन. जोडाक्षरांमध्ये, मी 'क्+र = क्र' 50शोधून, नंतर 'क्रा' आणि मग अनुस्वार असलेला 'क्रां' शोधून 'क्रांती' शब्द हुडकेन51. जर शब्द 'प्रगटति' असता, तर मी त्याचा मूळ धातू 'प्रकट' 53 हा शोधला असता.

• उत्तर लिहिताना वापरावे असे महत्त्वाचे शब्द: अकारविल्हे, मूळ शब्द, मूळ धातू, जोडाक्षरे, वर्णांचा क्रम.

प्रश्न ३: नेहा आणि सायली यांच्या संवादातून शब्दांच्या अर्थाबद्दल कोणती महत्त्वाची गोष्ट समजते?

• उत्तर:

  'शब्दकोश' या पाठाची सुरुवात नेहा आणि सायली यांच्या संवादातून होते54. त्यांच्या संवादाचा विषय 'दिन' आणि 'दीन' या शब्दांमधील गोंधळ हा आहे55555555.

  या संवादातून हे समजते की, अक्षरांमध्ये वरवर साम्य असले तरी, 'लेखनातल्या फरकामुळे अर्थात केवढा फरक पडतो'56. 'दीन' मधील 'दी' दीर्घ आहे, ज्याचा अर्थ 'गरीब' 57होतो, तर 'दिन' मधील 'दि' हस्व आहे, ज्याचा अर्थ 'दिवस' 58 होतो. शब्दांचे नेमके अर्थ समजून घेण्यासाठी ते कसे लिहिले आहेत (हस्व-दीर्घ) हे पाहणे अत्यंत महत्त्वाचे आहे, ही गोष्ट यातून शिकायला मिळते.

• उत्तर लिहिताना वापरावे असे महत्त्वाचे शब्द: हस्व-दीर्घ, लेखनातील फरक, अर्थातील फरक, नेमका अर्थ, शब्दांची गंमत.

प्रश्न ४: शब्दसंग्रह (Glossary) आणि शब्दकोश (Dictionary) यांच्यात काय फरक आहे?

• उत्तर:

  'शब्दकोश' या पाठात, शब्दसंग्रह आणि शब्दकोश या दोन्ही संकल्पना स्पष्ट केल्या आहेत. वरवर दोन्ही सारखे वाटले तरी, "विकसित भाषांत शब्दसंग्रह आणि शब्दकोश यांच्या स्वरूपात थोडा फरक असतो"59.

  'शब्दसंग्रह' (Glossary) म्हणजे "एखाद्या भाषेच्या विशिष्ट क्षेत्रातील मर्यादित शब्दांच्या संग्रहाला 'शब्दसंग्रह' असे म्हणतात"60. (उदा. विज्ञान, कायदा). याउलट, 'शब्दकोश' (Dictionary) म्हणजे "त्या भाषेतील बहुतेक सर्व शब्दांचा संग्रह"61, जो विशिष्ट रचनापद्धतीने (अकारविल्हे) मांडलेला असतो. थोडक्यात, शब्दसंग्रह हा मर्यादित असतो, तर शब्दकोश हा भाषेतील बहुतांश शब्द असलेला व्यापक संग्रह असतो.

• उत्तर लिहिताना वापरावे असे महत्त्वाचे शब्द: शब्दसंग्रह, शब्दकोश, मर्यादित शब्द, विशिष्ट क्षेत्र, बहुतेक सर्व शब्द, व्यापक संग्रह.

प्रश्न ५: "भाषिक समृद्धीच्या वाटचालीत शब्दकोशाचे महत्त्व जाणावे," असे पाठात का म्हटले आहे?

• उत्तर:

  'शब्दकोश' या पाठात, लेखकाने शब्दकोश हे "अत्यंत महत्त्वाचे साधन" 62 असल्याचे म्हटले आहे. भाषेच्या विकासासाठी आणि समृद्धीसाठी 63 शब्दकोशाचे महत्त्व अनन्यसाधारण आहे.

  असे म्हणण्याचे कारण, शब्दकोशामुळे आपल्याला शब्दांचे केवळ अर्थच नाही, तर त्यांच्या 'अर्थच्छटा' 64, 'व्युत्पत्ती' (मूळ) 65, आणि 'समानार्थी प्रतिशब्द' 66 समजतात. यामुळे आपण "योग्य जागी योग्य अर्थाचा शब्द" 67 वापरू शकतो. आपली शब्दमांडणी 'समर्पक' 68 होते. भाषेवर प्रभुत्व मिळवण्यासाठी आणि आपली भाषा अधिक प्रभावी करण्यासाठी शब्दकोशाची सवय असणे महत्त्वाचे आहे, म्हणूनच हे विधान केले आहे.

• उत्तर लिहिताना वापरावे असे महत्त्वाचे शब्द: भाषिक समृद्धी, महत्त्वाचे साधन, अर्थच्छटा, व्युत्पत्ती, समर्पक शब्दमांडणी, योग्य शब्द.

मागील बोर्ड परीक्षेत आलेले प्रश्न (Previous Years' Board Questions):

प्रश्न १: शब्दकोशाची कोणतीही चार उद्दिष्टे लिहा.

• उत्तर:

  'शब्दकोश' या स्थूलवाचन पाठात, शब्दकोश म्हणजे काय हे सांगून, तो हाताळण्याची सवय लागावी यासाठी त्याची उद्दिष्टे 69 स्पष्ट केली आहेत.

  शब्दकोश पाहण्याची प्रमुख उद्दिष्टे खालीलप्रमाणे आहेत:

  1. प्रत्येक शब्दाला विशिष्ट अर्थ असतो, हे कळणे⁷⁰.

     
     

  2. शब्दाचा योग्य अर्थ माहीत करून घेण्याची सवय लागणे⁷¹.

     
     

  3. शब्दाच्या अर्थाच्या छटा समजणे⁷².

     
     

  4. 'शब्दकोश' ही संकल्पना समजणे आणि त्याची गरज व महत्त्व लक्षात येणे⁷³.

     
     

प्रश्न २: शब्दकोशात शब्द शोधताना 'अकारविल्हे' क्रम कसा लावला जातो? 'प्रकट' आणि 'प्रकाश' यांचे उदाहरण देऊन स्पष्ट करा.

• उत्तर:

  'शब्दकोश' या पाठात, शब्दकोशात शब्द शोधताना 'अकारविल्हे' 74 (alphabetic order) क्रम अत्यंत महत्त्वाचा असतो, हे समजावून सांगितले आहे.

  शब्दकोशात शब्दांचा क्रम वर्णमालेनुसार 75 लावलेला असतो. प्रथम स्वरापासून सुरू होणारे शब्द (अ, आ, इ...) येतात. त्यानंतर व्यंजने (क, ख, ग...) सुरू होतात. 'प्रकट' आणि 'प्रकाश' या दोन्ही शब्दांमध्ये पहिले जोडाक्षर 'प्र' समान आहे. अशा वेळी, त्यापुढील अक्षरांचा क्रम पाहिला जातो. 'प्रकट' मध्ये 'क' आहे आणि 'प्रकाश' मध्ये 'का' आहे. वर्णमालेनुसार 'क' हा 'का' च्या आधी येतो76. त्यामुळे, शब्दकोशात 'प्रकट' हा शब्द 'प्रकाश' या शब्दाच्या आधी येईल77.

About BhashaLab

BhashaLab is a dynamic platform dedicated to the exploration and mastery of languages - operating both online and offline. Aligned with the National Education Policy (NEP) 2020 and the National Credit Framework (NCrF), we offer language education that emphasizes measurable learning outcomes and recognized, transferable credits.

We offer:

1. NEP alligned offline language courses for degree colleges - English, Sanskrit, Marathi and Hindi

2. NEP alligned offline language courses for schools - English, Sanskrit, Marathi and Hindi

3. Std VIII, IX and X - English and Sanskrit Curriculum Tuitions - All boards

4. International English Olympiad Tuitions - All classes

5. Basic and Advanced English Grammar - Offline and Online - Class 3 and above

6. English Communication Skills for working professionals, adults and students - Offline and Online

Contact: +91 86577 20901, +91 97021 12044

Mail: info@bhashalab.com

Website: www.bhashalab.com

Found any mistakes or suggestions? Click here to send us your feedback!