6. युग्ममाला - A Garland of Pairs - Class 10 - Amod
- Nov 7
- 8 min read
Updated: Nov 13
Bilingual Summary
English
This lesson is a dialogue between a curious boy named Arnava and his father, who is a professor of science. Arnava, after observing hibiscus pollen under a microscope, is amazed by its intricate structure. His father uses this as a teaching moment, explaining that the entire universe is made of परमाणवः (atoms), which are so small they cannot be seen even with a microscope.
To explain this abstract concept, the father asks Arnava to bring a rice grain and divide it. He explains that as one keeps dividing the grain, it gets smaller and smaller until it becomes powder. The point at which no further division is possible (यस्मात् सूक्ष्मतरः भागः प्राप्तुं न शक्यते) is the final, ultimate particle—the परमः अणुः or 'Parmanu'. The father reveals that this theory was proposed by the Indian sage Maharshi Kanada around the 5th or 6th century BC. He explains Kanada's definition of the atom from his text 'Vaisheshika Sutras' : the atom is अतीन्द्रियः (beyond the senses), सूक्ष्मः (minute), निरवयवः (indivisible/without parts), नित्यः (eternal), and स्वयं व्यावर्तकः (self-distinguishing or unique). The lesson concludes with a verse defining the atom's size as the "sixth part of a minute dust particle seen in a sunbeam".
Marathi (मराठी)
हा पाठ अर्णव नावाचा एक जिज्ञासू मुलगा आणि त्याचे वडील, जे विज्ञानाचे प्राध्यापक आहेत, यांच्यातील संवाद आहे. अर्णव सूक्ष्मदर्शकाखाली जास्वंदीच्या फुलातील परागकण पाहून त्याच्या रचनेने थक्क होतो. त्याचे वडील या संधीचा उपयोग त्याला शिकवण्यासाठी करतात. ते स्पष्ट करतात की हे संपूर्ण विश्व परमाणूंनी बनलेले आहे, जे इतके सूक्ष्म आहेत की ते सूक्ष्मदर्शकाखालीही दिसू शकत नाहीत.
ही अमूर्त संकल्पना समजावून सांगण्यासाठी, वडील अर्णवला स्वयंपाकघरातून तांदळाचा दाणा आणायला सांगतात आणि त्याला तो विभाजित करण्यास (तोडण्यास) सांगतात. ते स्पष्ट करतात की दाण्याचे विभाजन करत राहिल्यास, तो लहान-लहान होत जातो आणि शेवटी त्याचे चूर्ण (पीठ) होते. ज्या बिंदूवर आणखी विभाजन करणे शक्य होत नाही (यस्मात् सूक्ष्मतरः भागः प्राप्तुं न शक्यते), तोच अंतिम, अविभाज्य कण म्हणजे परमः अणुः (परमाणू) होय. वडील सांगतात की हा सिद्धांत भारतीय महर्षी कणाद यांनी इ.स. पूर्व ५व्या किंवा ६व्या शतकात मांडला होता. ते कणाद यांनी त्यांच्या 'वैशेषिकसूत्राणि' या ग्रंथात दिलेली परमाणूची वैशिष्ट्ये सांगतात: परमाणू हा अतीन्द्रियः (इंद्रियांना न समजणारा), सूक्ष्मः (अतिसूक्ष्म), निरवयवः (ज्याचे भाग पडू शकत नाहीत), नित्यः (शाश्वत), आणि स्वयं व्यावर्तकः (स्वतःचे वेगळेपण जपणारा) असतो. पाठाचा शेवट एका श्लोकाने होतो, ज्यात परमाणूचा आकार "खिडकीतून येणाऱ्या सूर्यकिरणातील धुळीच्या कणाचा सहावा भाग" इतका असतो असे वर्णन केले आहे.
Glossary (शब्दार्थ)
Sanskrit (संस्कृत) | English | Marathi (मराठी) |
जपाकुसुमम् | Hibiscus flower | जास्वंदीचे फूल |
परागकणाः | Pollen grains | परागकण |
सूक्ष्मेक्षिका | Microscope | सूक्ष्मदर्शक |
महानसतः | From the kitchen | स्वयंपाकघरातून |
तण्डुलान् | Rice grains | तांदूळ |
विभज | Divide / Break | विभाजन कर / तोड |
चूर्णं | Powder | चूर्ण / पीठ |
परमः अणुः | The ultimate particle / Atom | परम अणु (सगळ्यात लहान कण) |
घटकः | Constituent / Component | घटक |
अतीन्द्रियः | Beyond the senses (imperceptible) | इंद्रियांच्या पलीकडचा (न दिसणारा) |
निरवयवः | Without parts (indivisible) | अवयवरहित (अविभाज्य) |
नित्यः | Eternal / Permanent | शाश्वत / नित्य |
स्वयं व्यावर्तकः | Self-distinguishing / Unique | स्वतःचे वेगळेपण असलेला |
जालसूर्यमरीचिस्थम् | Located in the sunbeam coming through a lattice | खिडकीच्या जाळीतून येणाऱ्या सूर्यकिरणात असलेला |
रजः | Dust particle | धुळीचा कण |
Sentence-by-Sentence Translation
Sanskrit (संस्कृत) | English Translation | Marathi Translation (मराठी भाषांतर) |
(अर्णवः जपाकुसुमं गृहीत्वा प्रविशति ।) | (Arnava enters, holding a hibiscus flower.) | (अर्णव जास्वंदीचे फूल घेऊन प्रवेश करतो.) |
अर्णवः - पितः, अस्माकम् उद्यानाद् जपाकुसुमम् आनीतं मया । | Arnava: Father, I have brought a hibiscus flower from our garden. | अर्णव: बाबा, मी आपल्या बागेतून जास्वंदीचे फूल आणले आहे. |
कियन्तः सूक्ष्माः तस्य परागकणाः ! | How tiny are its pollen grains! | त्याचे परागकण किती सूक्ष्म आहेत! |
पिता - सूक्ष्मेक्षिकया पश्य, तेषां कणानां रचनाम् अपि द्रष्टुं शक्नोषि ! | Father: Look with the microscope; you can even see the structure of those grains! | वडील: सूक्ष्मदर्शिकेने पहा, तू त्या कणांची रचनासुद्धा पाहू शकशील! |
(अर्णवः तथा करोति ।) | (Arnava does so.) | (अर्णव तसे करतो.) |
पिता - किं दृष्टं त्वया ? | Father: What did you see? | वडील: तू काय पाहिलेस? |
अर्णवः - पितः, अद्भुतम् एतत् । अत्र परागकणस्य सूक्ष्माणि अङ्गानि दृश्यन्ते । | Arnava: Father, it is wonderful. Here, the minute parts of the pollen grain are visible. | अर्णव: बाबा, हे आश्चर्यकारक आहे. येथे परागकणाचे सूक्ष्म अवयव दिसत आहेत. |
पिता - अर्णव, एतानि पुष्पस्य अङ्गानि त्वं सूक्ष्मेक्षिकया द्रष्टुं शक्नोषि । | Father: Arnava, these parts of the flower you can see with a microscope. | वडील: अर्णव, फुलाचे हे अवयव तू सूक्ष्मदर्शिकेने पाहू शकतोस. |
परन्तु एतद् विश्वं परमाणुभ्यः निर्मितम्। | But this universe is made of atoms. | परंतु हे विश्व परमाणूंपासून बनलेले आहे. |
ते परमाणवः तु सूक्ष्मेक्षिकया अपि न दृश्यन्ते । | Those atoms, however, are not visible even with a microscope. | ते परमाणु तर सूक्ष्मदर्शिकेनेसुद्धा दिसत नाहीत. |
अर्णवः - परमाणुः नाम किम् ? | Arnava: What is a 'Parmanu' (atom)? | अर्णव: परमाणु म्हणजे काय? |
पिता - अस्तु । कथयामि । मुष्टिमात्रान् तण्डुलान् महानसतः आनय । | Father: Alright. I will tell you. Bring a handful of rice grains from the kitchen. | वडील: ठीक आहे. सांगतो. स्वयंपाकघरातून मूठभर तांदूळ आण. |
(तथेति उक्त्वा पाकगृहात् तण्डुलान् आनयति ।) | (Saying 'okay', he brings rice from the kitchen.) | ('ठीक आहे' असे म्हणून तो स्वयंपाकघरातून तांदूळ आणतो.) |
अर्णवः - स्वीकरोतु, भवान् । | Arnava: Please take (them), sir. | अर्णव: (हे) घ्या. |
पिता - अधुना इमं तण्डुलं विभज । | Father: Now, divide this rice grain. | वडील: आता हा तांदळाचा दाणा तोड (विभाजित कर). |
अर्णवः - तात, कियान् लघुः अस्ति एषः । | Arnava: Father, how small this is! | अर्णव: बाबा, हा किती लहान आहे! |
पश्यतु, एतस्य भागद्वयं यथाकथमपि कृतं मया । | Look, I have somehow made two parts of it. | पहा, मी कसेबसे याचे दोन भाग केले. |
पिता - इतोऽपि लघुतरः भागः कर्तुं शक्यते वा? | Father: Can an even smaller part be made? | वडील: यापेक्षाही लहान भाग करणे शक्य आहे का? |
अर्णवः - यदि क्रियते तर्हि चूर्णं भवेत् तस्य । | Arnava: If it is done, then it will become powder. | अर्णव: जर तसे केले तर त्याचे चूर्ण (पीठ) होईल. |
पिता - सम्यग् उक्तं त्वया । | Father: You have said correctly. | वडील: तू बरोबर बोललास. |
यत्र एतद् विभाजनं समाप्यते, यस्मात् सूक्ष्मतरः भागः प्राप्तुं न शक्यते सः एव परमः अणुः । | Where this division ends, from which a smaller part cannot be obtained, that indeed is the ultimate particle (atom). | जिथे हे विभाजन संपते, ज्याच्यापेक्षा सूक्ष्म भाग मिळवणे शक्य नाही, तोच 'परम अणु'. |
अर्णवः - द्रव्यस्य अन्तिमः घटकः मूलं तत्त्वं च परमाणुः, सत्यं खलु ? | Arnava: The final constituent of matter and the fundamental element is the Parmanu, isn't that true? | अर्णव: पदार्थाचा अंतिम घटक आणि मूळ तत्त्व म्हणजे परमाणू, हे खरे आहे का? |
पिता - सत्यम् । अयं खलु कणादमहर्षेः सिद्धान्तः । | Father: True. This is indeed the theory of Maharshi Kanada. | वडील: खरे आहे. हा महर्षी कणाद यांचा सिद्धांत आहे. |
अपि जानासि ? परमाणुः द्रव्यस्य मूलकारणम् इति तेन महर्षिणा प्रतिपादितम् । | Do you know? It was proposed by that great sage that the Parmanu is the fundamental cause of matter. | तुला माहित आहे का? परमाणू हाच पदार्थाचे मूळ कारण आहे असे त्या महर्षींनी प्रतिपादन केले. |
तदपि प्रायः ख्रिस्तपूर्वं पञ्चमे षष्ठे वा शतके । | That too, approximately in the fifth or sixth century BC. | तेसुद्धा साधारणपणे ख्रिस्तपूर्व पाचव्या किंवा सहाव्या शतकात. |
अर्णवः - तात, महर्षिणा कणादेन किं किम् उक्तं परमाणुविषये ? | Arnava: Father, what all did Maharshi Kanada say about the Parmanu? | अर्णव: बाबा, महर्षी कणाद यांनी परमाणूविषयी काय काय सांगितले आहे? |
वयं तु केवलं तस्य महाभागस्य नामधेयम् एव जानीमः । | We only know the name of that great person. | आम्ही तर फक्त त्या महाभागाचे नावच जाणतो. |
पिता - कणादमुनिना प्रतिपादितम् परमाणुः अतीन्द्रियः, सूक्ष्मः, निरवयवः, नित्यः, स्वयं व्यावर्तकः च। | Father: It was proposed by sage Kanada that the Parmanu is beyond the senses, minute, indivisible, eternal, and self-distinguishing. | वडील: कणाद मुनींनी प्रतिपादन केले की परमाणू हा अतींद्रिय, सूक्ष्म, अवयवरहित, नित्य आणि स्वतःचे वेगळेपण जपणारा असतो. |
'वैशेषिकसूत्राणि' इति स्वग्रन्थे तेन परमाणोः व्याख्या कृता । | In his own book, 'Vaisheshika Sutras', he has given the definition of the Parmanu. | 'वैशेषिकसूत्राणि' या स्वतःच्या ग्रंथात त्यांनी परमाणूची व्याख्या केली आहे. |
अर्णवः - का सा व्याख्या ? | Arnava: What is that definition? | अर्णव: ती व्याख्या काय आहे? |
पिता - जालसूर्यमरीचिस्थं यत् सूक्ष्मं दृश्यते रजः । तस्य षष्ठतमो भागः परमाणुः स उच्यते ।। | Father: The minute dust particle that is seen in a sunbeam coming through a lattice... the sixth part of that, is called a Parmanu. | वडील: खिडकीच्या जाळीतून येणाऱ्या सूर्यकिरणात जो सूक्ष्म धुळीचा कण दिसतो, त्याच्या सहाव्या भागाला परमाणू म्हटले जाते. |
अर्णवः - अहम् एतद्विषये विस्तरेण पठितुम् इच्छामि । | Arnava: I wish to read about this in detail. | अर्णव: मला याविषयी विस्ताराने वाचण्याची इच्छा आहे. |
पिता - उत्तमम् ! श्वः मम महाविद्यालयम् आगच्छ । तत्र कणादविषयकाणि नैकानि पुस्तकानि सन्ति । तव जिज्ञासा निश्चयेन शाम्येत् । | Father: Excellent! Come to my college tomorrow. There are many books there concerning Kanada. Your curiosity will definitely be satisfied. | वडील: उत्तम! उद्या माझ्या महाविद्यालयात ये. तिथे कणाद विषयासंबंधी अनेक पुस्तके आहेत. तुझी जिज्ञासा निश्चितच शांत होईल. |
Exercises (भाषाभ्यासः)
5.1. Answer in one full sentence in Sanskrit (पूर्णवाक्येन उत्तरं लिखत)
अ) अर्णवः पाकगृहात् किम् आनयति ? उत्तरम्: अर्णवः पाकगृहात् मुष्टिमात्रान् तण्डुलान् आनयति ।
आ) कः परमाणुः ? उत्तरम्: यत्र विभाजनं समाप्यते, यस्मात् सूक्ष्मतरः भागः प्राप्तुं न शक्यते सः एव परमः अणुः (अथवा परमाणुः) ।
इ) परमाणुसिद्धान्तः केन महर्षिणा कथितः ? उत्तरम्: परमाणुसिद्धान्तः कणादमहर्षिणा कथितः ।
ई) महर्षिणा कणादेन परमाणुविषये किं प्रतिपादितम् ? उत्तरम्: परमाणुः द्रव्यस्य मूलकारणम् इति महर्षिणा कणादेन प्रतिपादितम् ।
उ) महर्षेः कणादस्य मतानुसारं परमाणोः व्याख्या का? उत्तरम्: महर्षेः कणादस्य मतानुसारं, 'जालसूर्यमरीचिस्थं यत् सूक्ष्मं दृश्यते रजः। तस्य षष्ठतमो भागः परमाणुः स उच्यते।।' इति परमाणोः व्याख्या ।
5.2. Answer in your medium's language (माध्यमभाषया उत्तरत)
अ) महर्षिः कणादः परमाणुविषये किं प्रतिपादितवान् ? (What did Maharshi Kanada propose regarding the 'Parmanu'?)
English Maharshi Kanada, in his 'Vaisheshika Sutras' , proposed that the 'Parmanu' (atom) is the fundamental cause (मूलकारणम्) of all matter. He described the characteristics of this ultimate particle, stating that it is:
अतीन्द्रियः (Ateendriyah): Beyond the perception of our senses; imperceptible.
सूक्ष्मः (Sookshmah): Extremely subtle or minute.
निरवयवः (Niravayvah): Indivisible; meaning it has no further parts.
नित्यः (Nityah): Eternal; it cannot be created or destroyed.
स्वयं व्यावर्तकः (Swayam Vyavartakah): Self-distinguishing; meaning each atom has its own unique identity.
Marathi (मराठी) महर्षी कणाद यांनी त्यांच्या 'वैशेषिकसूत्राणि' या ग्रंथात प्रतिपादन केले की, 'परमाणू' हेच सर्व पदार्थांचे मूळ कारण (मूलकारणम्) आहे. त्यांनी या अंतिम कणाची वैशिष्ट्ये वर्णन केली, ती अशी: १. अतीन्द्रियः (अतींद्रिय): तो इंद्रियांच्या पलीकडचा आहे; म्हणजेच डोळ्यांना दिसत नाही. २. सूक्ष्मः (सूक्ष्म): तो अत्यंत सूक्ष्म आहे. ३. निरवयवः (निरवयव): तो अविभाज्य आहे; म्हणजेच त्याचे आणखी भाग पाडले जाऊ शकत नाहीत. ४. नित्यः (नित्य): तो शाश्वत आहे; तो निर्माण किंवा नष्ट केला जाऊ शकत नाही. ५. स्वयं व्यावर्तकः (स्वयं व्यावर्तक): तो स्वतःचे वेगळेपण जपणारा आहे; म्हणजेच प्रत्येक परमाणूचे स्वतःचे असे वैशिष्ट्य असते.
आ) 'तण्डुलान् आनय' इति पिता अर्णवं किमर्थम् आदिष्टवान् ? (Why did the father order Arnava to 'bring rice'?)
English When Arnava asked "What is a 'Parmanu'?", the father wanted to explain this abstract concept with a practical, tangible example. He ordered Arnava to bring rice grains so he could demonstrate the process of division (विभज). The father's aim was to show that while you can divide a rice grain, this process must eventually end. He wanted Arnava to understand that the final, smallest particle that can no longer be divided (यस्मात् सूक्ष्मतरः भागः प्राप्तुं न शक्यते) is the 'Parmanu'. The rice grain was simply a tool to illustrate the concept of an indivisible particle.
Marathi (मराठी) जेव्हा अर्णवाने "परमाणू म्हणजे काय?" असा प्रश्न विचारला, तेव्हा वडिलांना ही अमूर्त संकल्पना एका व्यावहारिक, ठोस उदाहरणाने स्पष्ट करायची होती. त्यांनी अर्णवला तांदूळ आणण्याची आज्ञा दिली जेणेकरून ते त्याला विभाजनाची (विभज) प्रक्रिया प्रत्यक्ष दाखवू शकतील. वडिलांचा उद्देश हे दाखवणे हा होता की, जरी आपण तांदळाच्या दाण्याचे विभाजन करू शकतो, तरी ही प्रक्रिया कोठेतरी संपलीच पाहिजे. त्यांना अर्णवला हे पटवून द्यायचे होते की, ज्या अंतिम, सर्वात लहान कणाचे आणखी विभाजन करता येत नाही (यस्मात् सूक्ष्मतरः भागः प्राप्तुं न शक्यते), तोच 'परमाणू' असतो. तांदळाचा दाणा हे अविभाज्य कणाची संकल्पना स्पष्ट करण्यासाठी वापरलेले एक साधन होते.
5.3. Diagram/Flowchart Answers (जालरेखाचित्रं पूरयत)
परमाणुः (Characteristics as per Maharshi Kanada)
(Based on the diagram and the text , which lists five characteristics. The three blank boxes in the diagram should be filled with the following):
अतीन्द्रियः
सूक्ष्मः
निरवयवः
About BhashaLab
BhashaLab is a dynamic platform dedicated to the exploration and mastery of languages - operating both online and offline. Aligned with the National Education Policy (NEP) 2020 and the National Credit Framework (NCrF), we offer language education that emphasizes measurable learning outcomes and recognized, transferable credits.
We offer:
1. NEP alligned offline language courses for degree colleges - English, Sanskrit, Marathi and Hindi
2. NEP alligned offline language courses for schools - English, Sanskrit, Marathi and Hindi
3. Std VIII, IX and X - English and Sanskrit Curriculum Tuitions - All boards
4. International English Olympiad Tuitions - All classes
5. Basic and Advanced English Grammar - Offline and Online - Class 3 and above
6. English Communication Skills for working professionals, adults and students - Offline and Online
Contact: +91 86577 20901, +91 97021 12044
Mail: info@bhashalab.com
Website: www.bhashalab.com
Found any mistakes or suggestions? Click here to send us your feedback!
Comments