2.1. संतवाणी - (अ) भेटीलागी जीवा - Santvani- A -Bhetilagi jeeva - Class 9 - Aksharbharati

Lesson Type: Poetry (कविता - अभंग)

Lesson Number: २ (अ)

Lesson Title: भेटीलागी जीवा

Poet's Name: संत तुकाराम

Bilingual Summary (सारांश)

मराठी: 'भेटीलागी जीवा' या अभंगात संत तुकाराम महाराज यांनी आपल्या मनातील पांडुरंगाच्या भेटीची तीव्र ओढ व्यक्त केली आहे. ते म्हणतात की, त्यांचा जीव विठ्ठलाला भेटण्यासाठी आसुसला आहे आणि ते रात्रंदिवस देवाची वाट पाहत आहेत. आपली ही आतुरता पटवून देण्यासाठी त्यांनी तीन समर्पक दृष्टान्त दिले आहेत. ज्याप्रमाणे चकोर पक्षी पौर्णिमेच्या चंद्राची वाट पाहतो, सासरी गेलेली मुलगी दिवाळीला माहेरी जाण्यासाठी आतुर असते आणि भुकेलेले बाळ जसे आपल्या आईसाठी व्याकूळ होऊन रडते, त्याच तीव्रतेने आपले मन विठ्ठलाच्या भेटीसाठी तळमळत आहे, असे ते सांगतात. शेवटी, आपल्याला दर्शनाची भूक लागली आहे, म्हणून हे देवा, तू धावत येऊन तुझे श्रीमुख मला दाखव, अशी आर्त विनवणी ते करतात.

English: In the abhang 'Bhetilagi Jiva', Sant Tukaram Maharaj expresses the intense longing in his mind for meeting Lord Pandurang, using apt analogies. He says that his soul yearns for a meeting with Vitthal and that he waits day and night for God. To illustrate his eagerness, he gives three fitting examples. Just as the Chakor bird waits for the full moon, a married daughter is eager to go to her parents' home for Diwali, and a hungry child cries desperately for its mother, his mind is yearning with the same intensity for a meeting with Vitthal. In the end, he pleads earnestly, stating he is hungry for a vision, and asks God to run to him and show him His holy face.

Bilingual Theme / Central Idea (मध्यवर्ती कल्पना)

मराठी: आपल्या मनातील विठ्ठलाच्या भेटीची तीव्र ओढ, समर्पक आणि भावोत्कट दृष्टान्तांच्या माध्यमातून व्यक्त करणे, ही या अभंगाची मध्यवर्ती कल्पना आहे.

English: The central idea of this abhang is to express the intense yearning for a meeting with Vitthal through fitting and emotional analogies.

पाठातील महत्त्वाचे मुद्दे (Key Points for Revision):

• संत तुकाराम विठ्ठलाच्या भेटीसाठी रात्रंदिवस वाट पाहत आहेत.

  
  

• त्यांनी आपली भेटीची ओढ व्यक्त करण्यासाठी चकोर-चंद्रमा, लेक-माहेर (दिवाळी) आणि भुकेले बाळ-आई हे तीन दृष्टान्त दिले आहेत.

  
  

• चकोरासाठी पौर्णिमेचा चंद्र हेच त्याचे जीवन असते.

  
  

• भुकेलेले बाळ आईसाठी अत्यंत शोक करते, म्हणजेच खूप रडते.

  
  

• संत तुकारामांना विठ्ठलाच्या दर्शनाची भूक लागली आहे, असे ते शेवटी म्हणतात.

  
  

Glossary (शब्दकोश)

Poetry-Specific: ओळींचा सरळ अर्थ लिहा

चरण १:

• संदर्भ: प्रस्तुत ओळी संत तुकाराम यांच्या 'भेटीलागी जीवा' या अभंगातील आहेत. यात कवी आपल्या मनातील विठ्ठल भेटीची तीव्र इच्छा व्यक्त करत आहेत.

• 
  

  सरळ अर्थ: हे विठ्ठला, माझ्या जीवाला तुझ्या भेटीची तीव्र ओढ लागली आहे. त्यामुळे मी रात्रंदिवस फक्त तुझीच वाट पाहत आहे.

  
  

चरण २:

• संदर्भ: प्रस्तुत ओळी संत तुकाराम यांच्या 'भेटीलागी जीवा' या अभंगातील आहेत. येथे कवी चकोर पक्ष्याच्या दृष्टान्तातून आपल्या मनाची अवस्था स्पष्ट करत आहेत.

• 
  

  सरळ अर्थ: ज्याप्रमाणे चकोर पक्ष्यासाठी पौर्णिमेचा चंद्र हेच त्याचे जीवन असते आणि तो त्या चंद्राची आतुरतेने वाट पाहतो, त्याचप्रमाणे माझे मन तुझी वाट पाहत आहे.

  
  

चरण ३:

• संदर्भ: प्रस्तुत ओळी संत तुकाराम यांच्या 'भेटीलागी जीवा' या अभंगातील आहेत. यात कवी सासरी गेलेल्या मुलीच्या दृष्टान्तामधून आपली तळमळ व्यक्त करत आहेत.

• 
  

  सरळ अर्थ: ज्याप्रमाणे सासरी गेलेली मुलगी (लेक) दिवाळीच्या सणाला माहेरी जाण्यासाठी आतुर झालेली असते, त्याचप्रमाणे मी पंढरपूरची वाट पाहत आहे.

  
  

चरण ४:

• संदर्भ: प्रस्तुत ओळी संत तुकाराम यांच्या 'भेटीलागी जीवा' या अभंगातील आहेत. यात भुकेलेल्या बाळाच्या उदाहरणातून कवी आपली व्याकुळता मांडत आहेत.

• 
  

  सरळ अर्थ: ज्याप्रमाणे एखादे भुकेलेले बाळ अत्यंत आक्रोश करत (रडत) आपल्या आईची आतुरतेने वाट पाहते, तशीच माझी अवस्था झाली आहे.

  
  

चरण ५:

• संदर्भ: प्रस्तुत ओळी संत तुकाराम यांच्या 'भेटीलागी जीवा' या अभंगातील असून, यात कवी अभंगाचा शेवट करताना देवाला आर्त विनवणी करत आहेत.

• 
  

  सरळ अर्थ: संत तुकाराम म्हणतात, "हे देवा, मला तुझ्या दर्शनाची भूक लागली आहे. तू धावत ये आणि मला तुझे मुखदर्शन दे."

  
  

True or False (चूक की बरोबर) with Reasons

विधान १: संत तुकाराम दिवसा झोपतात आणि रात्री विठ्ठलाची वाट पाहतात.

• 
  

  उत्तर: चूक. कारण, ते "रात्रंदिवस" वाट पाहतात.

  
  

विधान २: चकोर पक्षी अमावस्येच्या रात्रीची वाट पाहतो.

• उत्तर: चूक. कारण, तो "पूर्णिमेचा चंद्रमा" याची वाट पाहतो.

  
  

विधान ३: सासरी गेलेली मुलगी दिवाळीला माहेरी जाण्यासाठी उत्सुक असते.

• उत्तर: बरोबर. कारण, अभंगात "दिवाळीच्या मुळा लेंकीं आसावली" असे म्हटले आहे.

  
  

विधान ४: भुकेलेले बाळ आईची वाट पाहताना शांत झोपलेले असते.

• उत्तर: चूक. कारण, ते "अति शोक करी" म्हणजेच खूप रडत असते.

  
  

विधान ५: संत तुकारामांना विठ्ठलाच्या दर्शनाची भूक लागली आहे.

• उत्तर: बरोबर. कारण, ते म्हणतात, "तुका म्हणे मज लागलीसे भूक".

  
  

Personal Opinion (स्वमत):

प्रश्न १: संत तुकारामांनी पांडुरंगाच्या भेटीबाबत दिलेल्या दृष्टान्तातील तुम्हांला आवडलेला दृष्टान्त स्पष्ट करा.

• उत्तर: संत तुकाराम महाराज यांनी 'भेटीलागी जीवा' या अभंगातून आपल्या मनातील विठ्ठल भेटीची ओढ व्यक्त केली आहे. त्यासाठी त्यांनी दिलेले तिन्ही दृष्टान्त अत्यंत समर्पक असले, तरी मला 'भुकेलिवा बाळ' आणि 'माउली' यांचा दृष्टान्त सर्वात जास्त भावला.

  
  

  भुकेलेल्या बाळाचे रडणे हे अत्यंत निरागस आणि स्वाभाविक असते. त्याला भूक लागल्यावर जगातील इतर कोणत्याही गोष्टीत रस नसतो; त्याला फक्त आणि फक्त आपली आई हवी असते. आईला पाहिल्यावरच त्याचा आक्रोश थांबतो आणि त्याला समाधान मिळते. संत तुकारामांनी आपली भक्तीची भूक आणि विठ्ठलाच्या दर्शनाची तळमळ या निरागस बाळाच्या रुदनाशी जोडली आहे. देवाप्रति भक्ताच्या मनात इतके उत्कट आणि निरागस प्रेम असू शकते, हा भाव या दृष्टान्तातून थेट हृदयाला भिडतो.

• उत्तर लिहिताना वापरावे असे महत्त्वाचे शब्द: दृष्टान्त, निरागस, उत्कट प्रेम, तळमळ, समाधान, भक्तीची भूक.

  
  

प्रश्न २: 'चकोराच्या दृष्टान्तातून संत तुकाराम काय सिद्ध करू इच्छितात, ते तुमच्या शब्दांत लिहा.

• उत्तर: 'भेटीलागी जीवा' या अभंगात संत तुकाराम यांनी आपल्या मनातील विठ्ठल भेटीची ओढ व्यक्त केली आहे. चकोराच्या दृष्टान्तातून ते आपल्या भेटीच्या इच्छेची तीव्रता आणि अटळता सिद्ध करू इच्छितात.

  
  

  चकोर पक्ष्याबद्दल अशी कल्पना आहे की, तो केवळ चंद्राचे किरण पिऊन जगतो; चंद्रकिरण हेच त्याचे जीवन ('चकोराजीवन') आहे. त्यामुळे, पौर्णिमेच्या चंद्राची तो अत्यंत आतुरतेने वाट पाहतो, कारण त्याच्याशिवाय तो जगूच शकत नाही. त्याचप्रमाणे, संत तुकाराम यांना असे सांगायचे आहे की, पांडुरंगाचे दर्शन हेच त्यांच्यासाठी जीवन आहे. ज्याप्रमाणे चकोराचे जीवन चंद्रावर अवलंबून आहे, त्याचप्रमाणे त्यांचे जीवन विठ्ठलाच्या दर्शनावर अवलंबून आहे. दर्शनाशिवाय जगणे त्यांच्यासाठी अशक्य आहे, ही तीव्र भावना ते या दृष्टान्तातून सिद्ध करतात.

  
  

• उत्तर लिहिताना वापरावे असे महत्त्वाचे शब्द: तीव्रता, अटळता, जीवन, अवलंबून, दर्शन, आतुरता.

Bilingual Poetry Appreciation (रसग्रहण)

मराठी:

• कवितेचे कवी: संत तुकाराम

• कवितेचा विषय: प्रस्तुत अभंगात संत तुकारामांनी आपल्या मनातील पांडुरंगाच्या भेटीची तीव्र ओढ व्यक्त केली आहे.

• मध्यवर्ती कल्पना: आपल्या मनातील विठ्ठल भेटीची तळमळ आणि आतुरता, चकोर-चंद्रमा, लेक-माहेर आणि बाळ-आई यांसारख्या समर्पक दृष्टान्तांच्या साहाय्याने पटवून देणे, ही या अभंगाची मध्यवर्ती कल्पना आहे.

• आवडलेली ओळ: "भुकेलिवा बाळ अति शोक करी । वाट पाहे उरि माउलीची ।।"

• कविता आवडण्याचे कारण: या कवितेतील तिन्ही दृष्टान्त अत्यंत भावोत्कट आहेत. विशेषतः भुकेलेल्या बाळाचे उदाहरण थेट मनाला भिडते. भक्तीची भूक आणि दर्शनाची आस किती निरागस आणि तीव्र असू शकते, हे या उदाहरणातून सहज कळते. अभंगाची भाषा अत्यंत सोपी, तरीही भावनांची खोली अचूकपणे व्यक्त करणारी आहे.

English:

• Poet: Sant Tukaram

• Subject of the Poem: In this abhang, Sant Tukaram has expressed the intense longing in his mind for a meeting with Lord Pandurang.

• Central Idea: The central idea of the abhang is to convey the yearning and eagerness for meeting Vitthal, using fitting analogies like the Chakor and the moon, a daughter and her maternal home, and a child and its mother.

• Favourite Line: "Bhukeliva baal ati shok kari | Vaat pahe uri maulichya ||" (A hungry child cries intensely | Waiting eagerly for its mother).

• Why I like the poem: All three analogies in this poem are very emotional. The example of the hungry child, in particular, touches the heart directly. It simply and effectively conveys how innocent and intense the hunger for devotion and the yearning for a vision can be. The language of the abhang is very simple, yet it accurately expresses the depth of emotions.

मागील बोर्ड परीक्षेत आलेले प्रश्न (Previous Years' Board Questions):

प्रश्न १: संत तुकारामांनी आपल्या मनातील विठ्ठल भेटीची ओढ व्यक्त करण्यासाठी कोणकोणते दृष्टान्त दिले आहेत?

• उत्तर: 'भेटीलागी जीवा' या अभंगात संत तुकाराम महाराज यांनी आपल्या मनातील विठ्ठलाच्या भेटीची ओढ व्यक्त करण्यासाठी अत्यंत समर्पक दृष्टान्त वापरले आहेत. हे दृष्टान्त त्यांच्या मनाची व्याकुळता आणि भेटीची तीव्रता दर्शवतात.

  
  

  त्यांनी दिलेले तीन दृष्टान्त खालीलप्रमाणे आहेत:

  1. चकोर आणि चंद्रमा: ज्याप्रमाणे चकोर पक्षी पौर्णिमेच्या चंद्राची वाट पाहतो, कारण तेच त्याचे जीवन असते.

     
     

  2. लेक आणि माहेर: ज्याप्रमाणे सासरी गेलेली मुलगी (लेक) दिवाळीच्या सणाला माहेरी येण्यासाठी आतुर झालेली असते.

     
     

  3. भुकेलेले बाळ आणि आई: ज्याप्रमाणे भुकेलेले लहान बाळ आपल्या आईसाठी आक्रोश करत तिची वाट पाहत असते.

     
     

प्रश्न २: 'दिवाळीच्या मुळा लेंकीं आसावली' या दृष्टान्तातून व्यक्त होणारा भावार्थ स्पष्ट करा.

• उत्तर: 'भेटीलागी जीवा' या अभंगात संत तुकारामांनी हा दृष्टान्त देऊन आपल्या मनातील भेटीची ओढ आणि त्या भेटीतून मिळणाऱ्या आनंदाची कल्पना मांडली आहे.

  पूर्वीच्या काळी, सासरी गेलेल्या मुलीला माहेरी येण्याची संधी केवळ सणासुदीलाच मिळत असे. दिवाळी हा सर्वात मोठा सण असल्यामुळे, त्या सणाला माहेरी जाण्याची ओढ तिला लागलेली असे. माहेरची माणसे तिला न्यायला कधी येतात, याची ती आतुरतेने वाट पाहत असे. माहेरी जाण्यात तिला मायेचा, प्रेमाचा आणि विश्रांतीचा आनंद अपेक्षित असे. त्याचप्रमाणे, संत तुकाराम हे पंढरपूरला आपले माहेर मानतात आणि विठ्ठलाला आपली माउली. त्यामुळे, पंढरीची वाट पाहताना त्यांच्या मनात सासरी गेलेल्या लेकीप्रमाणेच ओढ, आतुरता आणि भेटीच्या आनंदाची अपेक्षा आहे, हा भावार्थ या दृष्टान्तातून व्यक्त होतो.

  
  

About BhashaLab

BhashaLab is a dynamic platform dedicated to the exploration and mastery of languages - operating both online and offline. Aligned with the National Education Policy (NEP) 2020 and the National Credit Framework (NCrF), we offer language education that emphasizes measurable learning outcomes and recognized, transferable credits.

We offer:

1. NEP alligned offline language courses for degree colleges - English, Sanskrit, Marathi and Hindi

2. NEP alligned offline language courses for schools - English, Sanskrit, Marathi and Hindi

3. Std VIII, IX and X - English and Sanskrit Curriculum Tuitions - All boards

4. International English Olympiad Tuitions - All classes

5. Basic and Advanced English Grammar - Offline and Online - Class 3 and above

6. English Communication Skills for working professionals, adults and students - Offline and Online

Contact: +91 86577 20901, +91 97021 12044

Mail: info@bhashalab.com

Website: www.bhashalab.com

Found any mistakes or suggestions? Click here to send us your feedback!